1 อริยสจฺจปฺปกาสนปฐมภูมิ
นโม สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปรมตฺถทสฺสีนํ
สีลาทิคุณปารมิปฺปตฺตานํ.
ทุเว เหตู ทุเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย— ปรโต จ โฆโส สจฺจานุสนฺธิ, อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร. ตตฺถ กตโม ปรโต โฆโส? ยา ปรโต เทสนา โอวาโท อนุสาสนี สจฺจกถา สจฺจานุโลโม. จตฺตาริ สจฺจานิ— ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค. อิเมสํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยา เทสนา สนฺทสฺสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกิริยา ปกาสนา— อยํ วุจฺจติ สจฺจานุโลโม โฆโสติ.
ตตฺถ กตโม อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร?
อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร นาม โย ยถาเทสิเต ธมฺเม พหิทฺธา อารมฺมณํ อนภินีหริตฺวา โยนิโส มนสิกาโร— อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ตํอากาโร โยนิโส ทฺวาโร วิธิ อุปาโย. ยถา ปุริโส สุกฺเข กฏฺเฐ วิคตเสฺนเห สุกฺขาย อุตฺตรารณิยา ถเล อภิมนฺถมานํ ภพฺโพ โชติสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ. โยนิโส อคฺคิสฺส อธิคมาย. เอวเมวสฺส ยมิทํ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานํ อวิปรีตธมฺมเทสนํ มนสิกโรติ— อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ยถา ติโสฺส อุปมา ปุพฺเพ อสฺสุตา จ อสฺสุตปุพฺพา จ ปฏิภนฺติ. โย หิ โกจิ กาเมสุ อวีตราโคติ …เป… ทุเว อุปมา อโยนิโส กาตพฺพา ปจฺฉิเมสุ วุตฺตํ. ตตฺถ โย จ ปรโต โฆโส โย จ อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร— อิเม ทฺเว ปจฺจยา. ปรโต โฆเสน ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา— อยํ วุจฺจติ สุตมยี ปญฺญา. ยา อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาเรน อุปฺปชฺชติ ปญฺญา— อยํ วุจฺจติ จินฺตามยี ปญฺญาติ. อิมา ทฺเว ปญฺญา เวทิตพฺพา. ปุริมกา จ ทฺเว ปจฺจยา. อิเม ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย.
ตตฺถ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ อวิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. น จ อตฺถปฺปฏิสํเวที โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ วิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. เอส เหตุ เอตํ อารมฺมณํ เอโส อุปาโย สาวกสฺส นิยฺยานสฺส, นตฺถญฺโญ. โสยํ น จ สุตฺตสฺส อตฺถวิชานนาย สห ยุตฺโต นาปิ โฆสานุโยเคน ปรโต โฆสสฺส อตฺถํ อวิชานนฺเตน สกฺกา อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมํ อลมริยญาณทสฺสนํ อธิคนฺตุํ, ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพา. ตตฺถ ปริเยสนาย อยํ อนุปุพฺพี ภวติ โสฬส หารา, ปญฺจ นยา, อฏฺฐารส มูลปทานิ.
ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา
โสฬสหารา เนตฺตี,
ปญฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฏฺฐิ;
อฏฺฐารสมูลปทา,
กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺฐา.
ตตฺถ กตเม โสฬสหารา ?
เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺฐานํ ลกฺขณํ จตุพฺยูโห อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปญฺญตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน— อิเม โสฬส หารา.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
เทสนา วิจโย ยุตฺติ,
ปทฏฺฐาโน จ ลกฺขโณ;
จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ,
วิภตฺติ ปริวตฺตโน.
เววจโน จ ปญฺญตฺติ,
โอตรโณ จ โสธโน;
อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร,
สมาโรปโน โสฬโส.
ตตฺถ กตเม ปญฺจ นยา ?
นนฺทิยาวฏฺโฏ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโสติ.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
ปฐโม นนฺทิยาวฏฺโฏ,
ทุติโย จ ติปุกฺขโล;
สีหวิกฺกีฬิโต นาม,
ตติโย โหติ โส นโย.
ทิสาโลจนมาหํสุ,
จตุตฺโถ นยลญฺชโก;
ปญฺจโม องฺกุโส นาม,
สพฺเพ ปญฺจ นยา คตา.
ตตฺถ กตมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ ?
อวิชฺชา ตณฺหา โลโภ โทโส โมโห สุภสญฺญา สุขสญฺญา นิจฺจสญฺญา อตฺตสญฺญา สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อสุภสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนิจฺจสญฺญา อนตฺตสญฺญา, อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ. ตตฺถ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ. นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ?
อวิชฺชา ยาว อตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ?
สมโถ ยาว อนตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ.
ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา จ อวิชฺชา โลโภ,
โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา,
กิเลสภูมิ นว ปทานิ.
เย จ สติปฏฺฐานา สมโถ,
วิปสฺสนา กุสลมูลํ;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ,
อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิ._
สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ,
นวหิ เจว อกุสลํ;
เอกเก นว มูลปทานิ,
อุภยโต อฏฺฐารส มูลปทานิ._
อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํ. อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ภควตา พาราณสิยํ เทสิตานิ.
ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยญฺชนานิ อาการานิ นิรุตฺติโย นิทฺเทสา เทสิตา เอตเสฺสวตฺถสฺส สงฺกาสนาย ปกาสนาย วิวรณาย วิภชนาย อุตฺตานีกมฺมตาย ปญฺญาปนายาติ. ยา เอวํ สพฺเพสํ สจฺจานํ อิติ เอกเมกํ สจฺจํ อปริมาเณหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทเสหิ ปริเยสิตพฺพํ, ตญฺจ พฺยญฺชนํ อตฺถปุถุตฺเตน ปน อตฺเถว พฺยญฺชนปุถุตฺเตน.
โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย “อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปญฺญเปสฺสามี”ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติ. เอวํ สจฺจานิ. ยญฺจ รตฺติํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิญฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ. น กิญฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกโต พหิทฺธา, ตสฺส สพฺพํ สุตฺตํ อริยธมฺเมสุ ปริเยสิตพฺพํ. ตตฺถ ปริคฺคณฺหนาย อาโลกสภานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ถาวรานิ อิมานิ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, ทุกฺขทุกฺขตาลกฺขโณ พฺยาธิ, จุติลกฺขณํ มรณํ, ปิยวิปฺปโยควิปริณามปริตาปนลกฺขโณ โสโก, ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, กิเลสปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, อมนาปสโมธานลกฺขโณ อปฺปิยสมฺปโยโค, มนาปวินาภาวลกฺขโณ ปิยวิปฺปโยโค, อธิปฺปายวิวตฺตนลกฺขโณ อลาโภ, อปริญฺญาลกฺขณา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ปริปากจุติลกฺขณํ ชรามรณํ, ปาตุภาวจุติลกฺขณํ จุโตปปตฺติ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนลกฺขโณ สมุทโย, สมุทยปริชหนลกฺขโณ นิโรโธ, อนุสยสมุจฺเฉทลกฺขโณ มคฺโค. พฺยาธิลกฺขณํ ทุกฺขํ, สญฺชานนลกฺขโณ สมุทโย, นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, สนฺติลกฺขโณ นิโรโธ. อปฺปฏิสนฺธิภาวนิโรธลกฺขณา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ, ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ, สมุทโย จ ทุกฺขญฺจ, สมุทโย จ นิโรโธ จ, สมุทโย จ มคฺโค จ, นิโรโธ จ สมุทโย จ, นิโรโธ จ ทุกฺขญฺจ, นิโรโธ จ มคฺโค จ, มคฺโค จ นิโรโธ จ, มคฺโค จ สมุทโย จ, มคฺโค จ ทุกฺขญฺจ.
ตตฺถิมานิ สุตฺตานิ.
“ยเมกรตฺติํ ปฐมํ,
คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ,
ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี”ติ.
อฏฺฐิมา, อานนฺท, ทานูปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ— อยํ ชาติ.
ตตฺถ กตมา ชรา?
“อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ,
อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;
ชิณฺณโกญฺจาว ฌายนฺติ,
ขีณมจฺเฉว ปลฺลเล”.
ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ— อยํ ชรา.
ตตฺถ กตโม พฺยาธิ?
สามํ เตน กุโต ราช,
ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;
ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล,
โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติ.
ตโย คิลานา— อยํ พฺยาธิ.
ตตฺถ กตมํ มรณํ?
ยถาปิ กุมฺภการสฺส,
กตํ มตฺติกภาชนํ;
ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ,
ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ;
สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ,
เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน,
มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย,
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
อุทกปฺปนสุตฺตํ— อิทํ มรณํ.
ตตฺถ กตโม โสโก?
อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ,_
ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;
โส โสจติ โส วิหญฺญติ,
ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐมตฺตโน.
ตีณิ ทุจฺจริตานิ— อยํ โสโก.
ตตฺถ กตโม ปริเทโว?
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา,
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ,
กิํสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
ติโสฺส วิปตฺติโย— อยํ ปริเทโว.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ?
สตํ อาสิ อโยสงฺกู,
สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
ชลิตา ชาตเวทาว,
อจฺจิสํฆสมากุลา.
มหา วต โส ปริฬาโห สํยุตฺตเก สุตฺตํ สจฺจสํยุตฺเตสุ— อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ?
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส,
กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ,
มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
ทฺเวเม ตปนียา ธมฺมา— อิทํ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ กตโม อุปายาโส?
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา,
อนฺโต ฑยฺหติ โน พหิ;
เอวํ ฑยฺหติ เม หทยํ,
สุตฺวา นิพฺพตฺตมมฺพุชํ.
ตโย อคฺคี— อยํ อุปายาโส.
ตตฺถ กตโม อปฺปิยสมฺปโยโค?
อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ,
ตตุฏฺฐาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ,
สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติํ.
ทฺเวเม ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, เอกุตฺตริเก สุตฺตํ ทุเกสุ— อยํ อปฺปิยสมฺปโยโค.
ตตฺถ กตโม ปิยวิปฺปโยโค?
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ,
ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ,
เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ.
เต เทวา จวนธมฺมํ วิทิตฺวา ตีหิ วาจาหิ อนุสาสนฺติ. อยํ ปิยวิปฺปโยโค.
ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ,
ติโสฺส มารธีตโร;
ตสฺส เจ กามยานสฺส,
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ,
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ,
ชิวฺหา กาโย ตโต มนํ;
เอเต โลกามิสา โฆรา,
ยตฺถ สตฺตา ปุถุชฺชนา.
ปญฺจิเม ภิกฺขเว ขนฺธา— อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมา ชรา จ มรณญฺจ?
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ,
โอรํ วสฺสสตาปิ มียเต;
อถ วาปิ อกิจฺฉํ ชีวิตํ,
อถ โข โส ชรสาปิ มียเต.
สํยุตฺตเก ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺตํ อยฺยิกา เม กาลงฺกตา— อยํ ชรา จ มรณญฺจ.
ตตฺถ กตมา จุติ จ อุปปตฺติ จ?
“สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ,
มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ;
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ,
อตฺตกมฺมผลูปคา”ติ.—
อยํ จุติ จ อุปปตฺติ จ.
อิเมหิ สุตฺเตหิ เอกสทิเสหิ จ อญฺเญหิ นววิธํ สุตฺตํ ตํ อนุปวิฏฺเฐหิ ลกฺขณโต ทุกฺขํ ญตฺวา สาธารณญฺจ อสาธารณญฺจ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ วา พฺยากรณํ— อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย ?
กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา,
สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา,
โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ.
จตฺตาโร อาสวา สุตฺตํ— อยํ ทุกฺขสมุทโย.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ ?
ยมฺหิ น มายา วสตี น มาโน,
โย วีตโลโภ อมโม นิราโส;
ปนุณฺณโกโธ อภินิพฺพุตตฺโต,
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุ.
ทฺเวมา วิมุตฺติโย, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ; อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ— อยํ นิโรโธ.
ตตฺถ กตโม มคฺโค ?
เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ,
ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค,
มารเสฺสตํ ปโมหนํ.
สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา— อยํ มคฺโค.
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ?
“เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา,
เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสญฺจ โย นิโรโธ,
เอวํวาที มหาสมโณ”ติ.
เหตุปฺปภวา ธมฺมา ทุกฺขํ, เหตุสมุทโย, ยํ ภควโต วจนํ. อยํ ธมฺโม โย นิโรโธ, เย หิ เกจิ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสทานุปสฺสิโน วิหรนฺติ. กิเลสา ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ— อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา เย จ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ— อิทํ ทุกฺขํ. ยา สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา— อยํ มคฺโค. ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย พฺยาธีหิ มรเณหิ โสเกหิ ปริเทเวหิ ยาว อุปายาเสหิ— อิทํ นิพฺพานํ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตมา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ ?
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ,
ตํ หิ วา นตฺถิ เยน นํ ปญฺญเปยฺย;
สพฺพสงฺคานํ สมูหตตฺตา วิทู,
สิตา วาทสตสฺสุ สพฺเพ.
สํยุตฺตเก โคธิกสํยุตฺตํ.
อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ . ยหิํ ยหิํ สจฺจานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ตหิํ ตหิํ สจฺจลกฺขณโต โอตาเรตฺวา อปริมาเณหิ พฺยญฺชเนหิ โส อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพ. ตตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชเนน ปุน พฺยญฺชนานุปริวตฺติ อตฺเถน ตสฺส เอกเมกสฺส อปริมาณานิ พฺยญฺชนานิ อิเมหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ปญฺจนิกาเย อนุปวิฏฺฐาหิ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณน พฺยากรณํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
เตสํ อิมา อุทฺทานคาถา
ยเมกรตฺติํ ปฐมํ,
อฏฺฐ ทานูปปตฺติโย;
ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ,
ขีณมจฺฉํว ปลฺลลํ.
สามํ เตน กุโต ราช,
ตโย เทวา คิลานกา;
ยถาปิ กุมฺภการสฺส,
ยถา นทิทกปฺปนํ.
อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ,_
ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ;
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา,
ยาว ติโสฺส วิปตฺติโย.
สตํ อาสิ อโยสงฺกู,
ปริฬาโห มหตฺตโร;
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส,
ตตฺถ ตปนิเยหิ จ.
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา,
ตโย อคฺคี ปกาสิตา;
อยโต มลมุปฺปนฺนํ,
อพฺภกฺขานํ ตถาคเต.
ติวิธํ เทวานุสาสนฺติ,
สุปิเนน สงฺคโม ยถา;
ติโสฺส เจว มารธีตา,
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ,
ปญฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ,
อยฺยิกา เม มหลฺลิกา.
สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ,
อุปปตฺติ จุติจยํ;_
กาเมสุ สตฺตา ปสุตา,
อาสเวหิ จตูหิ จ.
ยมฺหิ น มายา วสติ,
ทฺเวมา เจโตวิมุตฺติโย;
เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ,
โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา.
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ,
โคธิโก ปรินิพฺพุโต;
เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา,
สํโยชนานุปสฺสิโน.
อิมา ทส เตสํ อุทฺทานคาถา.
ตตฺถิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ เยสุ สุตฺเตสุ สาธารณานิ สจฺจานิ เทสิตานิ อนุโลมมฺปิ ปฏิโลมมฺปิ โวมิสฺสกมฺปิ. ตตฺถ อยํ อาทิ.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ.
ตตฺถ ยา อวิชฺชา จ วิวิจฺฉา จ, อยํ สมุทโย. ยํ มหพฺภยํ, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ— ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ. “สํโยชนํ สํโยชนิยา จ ธมฺมา”ติ สํยุตฺตเก จิตฺตสํยุตฺตเกสุ พฺยากรณํ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ, อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ— ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ?
อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส,_
เนตฺติจฺฉินฺนสฺส ภิกฺขุโน;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร,
นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. โย ภวตณฺหาย อุปจฺเฉโท, อยํ ทุกฺขนิโรโธ. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ นิทฺเทโส. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ— ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ. ทฺเวมา, ภิกฺขเว, วิมุตฺติโย; ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ. ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ— ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ?
กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา,
นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวา;
โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน,
ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.
ตตฺถ ยญฺจ กุมฺภูปโม กาโย ยญฺจ นครูปมํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปญฺญาวุเธน มารํ โยเธถาติ อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหิตพฺพํ. ยา สํโยชนา, อยํ มคฺโค. เย เต ธมฺมา อนตฺตนิยา ปหาตพฺพา, รูปํ ยาว วิญฺญาณํ, อิทํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ?
เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา,
ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา;
ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต,
ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต.
เย โสกปริเทวา, ยํ จ อเนกรูปํ ทุกฺขํ, ยํ เปมโต ภวติ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ เปมํ, อยํ สมุทโย. โย ตตฺถ ฉนฺทราควินโย ปิยสฺส อกิริยา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ปจฺเจติ “สยํกตํ ปรํกตนฺ”ติ. ยเถสา วีมํสา, อิทํ ทุกฺขํ. ยา เอเต ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยาว ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อิทมฺปิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ. วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผโสฺส เวทนา ภโว ชาติ ชรามรณํ, อิทํ ทุกฺขํ. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ, อยํ สมุทโย. อิติ อิทํ สยํกตํ วีมํเสยฺยาติ ยญฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ทุกฺขํ, อิทํ เอโส สมุทโย นิทฺทิฏฺโฐ. อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ จ ยาว จ ชรามรณนิโรโธติ อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ มคฺโค จ?
“โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ,
กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สงฺคาติ ญตฺวา,
เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข”ติ.
โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ, อิทํ ทุกฺขํ. ยโต ภวติ, อยํ สมุทโย. สนฺทิฏฺฐํ ยโต ภวติ ยาว ตสฺส วินยาย สิกฺขา, อยํ มคฺโค. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
เอกาทสงฺคุตฺตเรสุ โคปาลโกปมสุตฺตํ.
ตตฺถ ยาว รูปสญฺญุตฺตา ยญฺจ สฬายตนํ ยถา วณํ ปฏิจฺฉาเทติ ยญฺจ ติตฺถํ ยถา จ ลภติ ธมฺมูปสญฺหิตํ อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ จตุพฺพิธํ จ อตฺตภาวโต จ วตฺถุ, อิทํ ทุกฺขํ. ยาว อาสาฏิกํ หาเรตา โหติ, อยํ สมุทโย. รูปสญฺญุตฺตา อาสาฏกหรณํ วณปฏิจฺฉาทนํ วีถิญฺญุตา โคจรกุสลญฺจ, อยํ มคฺโค. อวเสสา ธมฺมา อตฺถิ เหตู อตฺถิ ปจฺจยา อตฺถิ นิสฺสยา สาวเสสโทหิตา อเนกปูชา จ กลฺยาณมิตฺตตปฺปจฺจยา ธมฺมา วีถิญฺญุตา จ เหตุ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ นิโรโธ จ?
สติ กายคตา อุปฏฺฐิตา,
ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต;
สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต,
ชญฺญา นิพฺพานมตฺตโน.
ตตฺถ ยา จ กายคตา สติ ยญฺจ สฬายตนํ ยตฺถ สพฺพญฺเจตํ ทุกฺขํ. ยา จ กายคตา สติ โย จ สีลสํวโร โย จ สมาธิ ยตฺถ ยา สติ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ. สพฺพมฺปิ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ, อยํ มคฺโค. เอวํวิหารินา ญาตพฺพํ นิพฺพานํ. อยํ นิโรโธ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สีเล ปติฏฺฐาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตตฺถ ยํ จิตฺตสหชาตา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. โย จ สมโถ ยา จ วิปสฺสนา, อยํ มคฺโค. ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ?
อาสา จ ปีหา อภินนฺทนา จ,
อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;
อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา,
สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา.
อญฺญาณมูลปฺปภวาติ ปุริมเกหิ สมุทโย. สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาติ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อริยสฺส สีลสฺส สมาธิโน ปญฺญาย วิมุตฺติยา. ตตฺถ โย อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อยํ สมุทโย. ปฏิเวโธ ภวเนตฺติยา, อยํ นิโรโธ. อยํ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ มคฺโค จ?
ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปญฺญาเยเต ปิธียเร.
ยานิ โสตานีติ อยํ สมุทโย. ยา จ ปญฺญา ยา จ สติ นิวารณํ ปิธานญฺจ, อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. สญฺเจตนิยํ สุตฺตํ ทฬฺหเนมิยานากาโร ฉหิ มาเสหิ นิทฺทิฏฺโฐ. ตตฺถ ยํ กายํ กายกมฺมํ สวงฺกํ สโทสํ สกสาวํ ยา สวงฺกตา สโทสตา สกสาวตา, อยํ สมุทโย. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ อวงฺกํ อโทสํ อกสาวํ, ยา อวงฺกตา อโทสตา อกสาวตา, อยํ มคฺโค. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สมุทโย จ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ?
“นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา”ติ.
ตตฺถ ทฺเว นิสฺสยา, อยํ สมุทโย. โย จ อนิสฺสโย, ยา จ อนติ, อยํ มคฺโค. ยา อาคติคติ น โหติ จุตูปปาโต จ โย เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. อนุปฏฺฐิตกายคตา สติ …เป… ยํ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, อยํ สมุทโย. เอการเสาปนิสฺสยา วิมุตฺติโย ยาว อุปนิสฺสเยาปสมฺปทา อุปฏฺฐิตกายคตาสติสฺส วิหรติ. สีลสํวโร โสสานิโย โหติ, ยญฺจ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, อยํ มคฺโค. ยา จ วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตโม นิโรโธ จ มคฺโค จ?
สยํ กเตน สจฺเจน,
เตน อตฺตนา อภินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวญฺจ ญตฺวา โลกสฺมิํ,
ตาว ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุ.
ยํ สจฺเจน, อยํ มคฺโค. ยํ ขีณปุนพฺภโว, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสสิ อญฺญตโร วา วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ยาว นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชติ, อยํ มคฺโค. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. เอวํ ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ วิตฺถาเรน. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
อิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ. อิเมหิ สาธารเณหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ ปฏิเวธโต จ ลกฺขณโต จ โอตาเรตฺวา อญฺญานิ สุตฺตานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ อปริหายนฺเตน. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ พฺยากรณํ. อิเม จ สาธารณา ทส ปริวฑฺฒกา เอโก จ จตุกฺโก นิทฺเทโส สาธารโณ. อยญฺจ ปกิณฺณกนิทฺเทโส. เอกํ ปญฺจ ฉ จ สเวกเทโส สพฺพํ. อิเม ทฺเว ปริวชฺชนา ปุริมกา จ ทส. อิเม ทฺวาทส ปริวฑฺฒกา สจฺจานิ. เอตฺตาวตา สพฺพํ สุตฺตํ นตฺถิ, ตํ พฺยากรณํ วา คาถา วิย. อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปริวฑฺฒเกหิ น โอตริตุํ อปฺปมตฺเตน ปริเยสิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพา.
ตตฺถายํ สงฺเขโป. สพฺพํ ทุกฺขํ สตฺตหิ ปเทหิ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตเรหิ สตฺตหิ? อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ, อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพํ ทุกฺขํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตสฺส ทฺเว นิสฺสยา— กาโย จ จิตฺตญฺจ. เตน วุจฺจติ “กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกญฺเจ”ติ, นตฺถิ ตํ ทุกฺขํ น กายิกํ วา น เจตสิกํ, สพฺพํ ทุกฺขํ ทฺวีหิ ทุกฺเขหิ นิทฺทิสิตพฺพํ กายิเกน จ เจตสิเกน จ. ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ ทุกฺขทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย วิปริณามทุกฺขตาย. อิติ ตํ สพฺพํ ทุกฺขํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ. อิติ อิทญฺจ ทุกฺขํ ติวิธํ. ทุวิธํ ทุกฺขํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ. ทุวิธํ อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ. อิทํ สตฺตวิธํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ ติวิโธ สมุทโย อจตุตฺโถ อปญฺจโม. กตโม ติวิโธ? ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ กมฺมํ. ตตฺถ ตณฺหา จ ภวสมุทโย กมฺมํ. ตถา นิพฺพตฺตสฺส หีนปณีตตา, อยํ สมุทโย. อิติ ยาปิ ภวคตีสุ หีนตา จ ปณีตตา จ, ยาปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตา, โยปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมุทานีโต อวิชฺชาย นิวุตสฺส ภวตณฺหาสํยุตฺตสฺส สวิญฺญาณโก กาโย, โสปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิโต.
ตถา วิปลฺลาสโต ทิฏฺฐิ อาคนฺตพฺพา. สา สตฺตวิธา นิทฺทิสิตพฺพา. เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ นิทฺทิสียติ, จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. ตตฺถ กตโม เอโก วิปลฺลาโส? โย วิปรีตคฺคาโห ปฏิกฺเขเปน, โอตรณํ ยถา “อนิจฺเจ นิจฺจมฺ”อิติ วิปรีตํ คณฺหาติ. เอวํ จตฺตาโร วิปลฺลาสา. อยเมโก วิปลฺลาสียติ สญฺญา จิตฺตํ ทิฏฺฐิ. กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ? กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา. เอวํ วิปลฺลาสคตสฺส อกุสลญฺจ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ สญฺญาวิปลฺลาโส โทสํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. จิตฺตวิปลฺลาโส โลภํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส โมหํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ โทสสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ— มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว; โลภสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ— มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ; โมหสฺส อกุสลมูลสฺส ทฺเว มิจฺฉตฺตานิ ผลํ— มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ มิจฺฉาสติ จ. เอวํ อกุสลํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ วิปลฺลาสา จ ปจฺจโย, อกุสลมูลานิ สเหตู เอเตเยว ปฏิปกฺเขน อนูนา อนธิกา ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ นิทฺทิสิตพฺพา. นิโรเธ จ มคฺเค จ วิปลฺลาสมุปาทาย ปรโต ปฏิปกฺเขน จตโสฺส.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก,
จิตฺตํ สํโยชนมฺปิ;
สา ปจฺฉินฺนภวตณฺหา,
ทฺเวมา เจว วิมุตฺติโย.
กุมฺภูปมํ กายมิมํ,
ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชห;
เย เกจิ โสกปริเทวา,
ติมฺพรุโก จ สยํกตํ.
ทุกฺขํ ทิฏฺฐิ จ อุปฺปนฺนํ,
ยญฺจ โคปาลโกปมํ;
สติ กายคตา มาหุ,
สมโถ จ วิปสฺสนา.
อาสา ปิหา จ อภินนฺทนา จ,
จตุนฺนมนนุโพธนา;
ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ,
ทฬฺหํ เนมิยานากาโร.
ยํ นิสฺสิตสฺส จลิตํ,
อนุปฏฺฐิตกายคตาสติ;
สยํ กเตน สจฺเจน,
วิมุตฺตายตเนหิ จ.
เปฏโกปเทเส มหากจฺจายเนน ภาสิเต ปฐมภูมิ อริยสจฺจปฺปกาสนา นาม ตํ ชีวตา ภควตา มาทิเสน สมุทฺทเนน ตถาคเตนาติ.