2 สาสนปฏฺฐานทุติยภูมิ
ตตฺถ กตมํ สาสนปฺปฏฺฐานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ. อาณตฺติ, ผลํ, อุปาโย, อาณตฺติ จ ผลญฺจ, ผลญฺจ อุปาโย จ, อาณตฺติ จ ผลญฺจ อุปาโย จ. อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ. โลกิกํ, โลกุตฺตรํ, โลกิกญฺจ โลกุตฺตรญฺจ. กมฺมํ, วิปาโก, กมฺมญฺจ วิปาโก จ. นิทฺทิฏฺฐํ, อนิทฺทิฏฺฐํ, นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจ. ญาณํ, เญยฺยํ, ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ. ทสฺสนํ, ภาวนา, ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ. วิปากกมฺมํ, น วิปากกมฺมํ, เนววิปากนวิปากกมฺมํ. สกวจนํ, ปรวจนํ, สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ. สตฺตาธิฏฺฐานํ, ธมฺมาธิฏฺฐานํ, สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ. ถโว, สกวจนาธิฏฺฐานํ, ปรวจนาธิฏฺฐานํ, สกวจนาธิฏฺฐานญฺจ ปรวจนาธิฏฺฐานญฺจ. กิริยํ, ผลํ, กิริยญฺจ ผลญฺจ. อนุญฺญาตํ, ปฏิกฺขิตฺตํ, อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ. อิมานิ ฉ ปฏิกฺขิตฺตานิ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?
กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา,
ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา,
มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมเนฺวนฺติ,
วจฺโฉ ขีรปโกว มาตรํ.
ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา.
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา,
มโนเสฏฺฐา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน,
ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมเนฺวติ,
ฉายาว อนปายินี.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ.
มหานามสฺส สกฺกสฺส อิทํ ภควา สกฺยานํ กปิลวตฺถุมฺหิ นคเร นยวิตฺถาเรน สทฺธาสีลปริภาวิตํ สุตฺตํ ภาวญฺเญน ปริภาวิตํ ตํ นาม ปจฺฉิเม กาเล.
ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ?
อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต,_
อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ,
อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวาย.
สีลานิ นุ โข ภวนฺติ กิมตฺถิยานิ อานนฺโท ปุจฺฉติ สตฺถารํ.
ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?
“ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ,
ฐิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ รชนีเยสุ,
โกปเนเยฺย น กุปฺปติ;
ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ,
กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี”ติ.
สาริปุตฺโต นาม ภควา เถรญฺญตโร โส มํ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกมติ, สาริปุตฺตสฺส พฺยากรณํ กาตพฺพํ. ยสฺส นูน ภควา กายคตา สติ อภาวิตา อสฺส อพหุลีกตา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ?
ฉนฺนมติวสฺสติ,
วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ,
เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
ฉนฺนมติวสฺสตีติ สํกิเลโส. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ วาสนา. ตโม ตมปรายโนติ วิตฺถาเรน. ตตฺถ โย จ ตโม โย จ ตมปรายโน, อยํ สํกิเลโส. โย จ โชติ โย จ โชติปรายโน, อยํ วาสนา.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,
ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ;
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทา ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อยํ สํกิเลโส. เอตมฺปิ เฉตฺวา ปริพฺพชนฺติ ธีรา อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ เจตยิตํ ปกปฺปิตํ ยา จ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ สํกิเลโส. ปจฺฉิมเกหิ จตูหิ นิพฺเพโธ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
อยํ โลโก สนฺตาปชาโต,
ผสฺสปเรโต โรคํ วทติ อตฺตโต;
เยน เยน หิ มญฺญนฺติ,
ตโต ตํ โหติ อญฺญถา.
อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก,
ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;
ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ,
ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺขํ;
ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.
เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต “อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา”ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สพฺเพเต “อนิสฺสฏา ภวสฺมา”ติ วทามิ. อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว, โลกมิมํ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา ภวา อปริมุตฺตา. เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย สพฺเพเต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ.
“เอวเมตํ ยถาภูตํ,
สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต;
ภวตณฺหา ปหียติ,
วิภวํ นาภินนฺทติ;
สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา,
อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพานํ.
ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน,
อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;
อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม,
อุเปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที”ติ._
อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ยาว ทุกฺขนฺติ ยํ ตณฺหา สํกิเลโส.
ยํ ปุนคฺคหณํ เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต “อวิมุตฺตา ภวสฺมา”ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ “อนิสฺสฏา ภวสฺมา”ติ วทามิ. อยํ ทิฏฺฐิสํกิเลโส, ตํ ทิฏฺฐิสํกิเลโส จ ตณฺหาสํกิเลโส จ, อุภยเมตํ สํกิเลโส. ยํ ปุนคฺคหณํ ภววิปฺปหานาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ยาว สพฺพโส อุปาทานกฺขยา สมฺภวา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ. ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน ยาว อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํ. จตฺตาโร ปุคฺคลา อนุโสตคามี สํกิเลโส ฐิตตฺโต จ ปฏิโสตคามี จ นิพฺเพโธ. ถเล ติฏฺฐตีติ อเสกฺขภูมิ.
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
“ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ,
สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ,
ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต”ติ.
“ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตี”ติ วาสนา. “กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต”ติ นิพฺเพโธ.
โสตานุคเตสุ ธมฺเมสุ วจสา ปริจิเตสุ มนสานุเปกฺขิเตสุ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธสุ ปญฺจานิสํสา ปาฏิกงฺขา. อิเธกจฺจสฺส พหุสฺสุตา ธมฺมา โหนฺติ ธาตา อปมุฏฺฐา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, โส ยุญฺชนฺโต ฆเฏนฺโต วายามนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ. โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ, คิลาโน ปปฺโปติ. โน เจ คิลาโน ปปฺโปติ, มรณกาลสมเย ปปฺโปติ. โน เจ มรณกาลสมเย ปปฺโปติ, เทวภูโต ปาปุณาติ. โน เจ เทวภูโต ปาปุณาติ, เตน ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ.
ตตฺถายํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาปุณาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ สมฺปราเย ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ, อยํ วาสนา. อิมานิ โสฬส สุตฺตานิ สพฺพสาสนํ อติคฺคณฺหนฺโต ติฏฺฐนฺติ. อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ นววิโธ สุตฺตนฺโต วิภตฺโต ภวติ. โส จ ปญฺญวโต โน ทุปฺปญฺญสฺส, ยุตฺตสฺส โน อยุตฺตสฺส, อกมฺมสฺส วิหาริสฺส ปกติยา โลเก สํกิเลโส จรติ. โส สํกิเลโส ติวิโธ— ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโส. ตโต สํกิเลสโต อุฏฺฐหนฺโต สํกิเลโส ธมฺเมสุ ปติฏฺฐหติ, โลกิเยสุ ปติฏฺฐหตีติ. ตตฺถากุสโล ทิฏฺฐโต สเจ ตํ สีลญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ ปรามสติ, ตสฺส โส ตณฺหาสํกิเลโส โหติ. สเจ ปนสฺส เอวํ โหติ “อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสํ เทวญฺญตโร วา”ติ ยสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, เอตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิสํกิเลโส ภวติ. สเจ ปน สีเล ปติฏฺฐิโต อปรามฏฺฐสฺส หิ สีลวตํ โหติ, ตสฺส ตํ สีลวโต โยนิโส คหิตํ อวิปฺปฏิสารํ ชเนติ ยาว วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, ตญฺจ ตสฺส ทิฏฺเฐว ธมฺเม กาลงฺกตสฺส วา ตมฺหิเยว วา ปน อปราปริยาเยน วา, อญฺเญสุ ขนฺเธสุ เอวํ สุตํ “สุจริตํ วาสนาย สํวตฺตตี”ติ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ วุจฺจติ. ตตฺถ สีเลสุ ฐิตสฺส วินีวรณํ จิตฺตํ, ตํ ตโต สกฺกายทิฏฺฐิปฺปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ. โส อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ; ยทิ วา สาสนนฺตเร, อจฺจนฺตํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ยทิ วา เอกาสเน ฉ อภิญฺเญ. ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลา อริยธมฺเม ปาปุณนฺติ สทฺธานุสารี จ ธมฺมานุสารี จ. ตตฺถ ธมฺมานุสารี อุคฺฆฏิตญฺญู, สทฺธานุสารี เนโยฺย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ทุวิโธ— โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ เนโยฺยปิ ทุวิโธ— โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ โย จ อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย, โย จ เนโยฺย ติกฺขินฺทฺริโย, อิเม ปุคฺคลา อสมินฺทฺริยา โหนฺติ. ตตฺถ อิเม ปุคฺคลา สมินฺทฺริยา ปริหายนฺติ จ อุคฺฆฏิตญฺญุโต, วิปญฺจิตญฺญู เนยฺยโต, อิเม มชฺฌิมา ภูมิคตา วิปญฺจิตญฺญู โหติ. อิเม ตโย ปุคฺคลา.
ตตฺถ จตุตฺถา ปน ปญฺจมา อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนโยฺย จ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, เอกพีชี โหติ ปฐโม โสตาปนฺโน. ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ ทุติโย โสตาปนฺโน. ตตฺถ เนโยฺย ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ โหติ, อยํ ตติโย โสตาปนฺโน. อิเม ตโย ปุคฺคลา อินฺทฺริยเวมตฺตตาย โสตาปตฺติผเล ฐิตา.
อุคฺฆฏิตญฺญู เอกพีชี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู โกลํโกโล โหติ, เนโยฺย สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ. อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ. สเจ ปน ตทุตฺตริ วายมติ, อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ— อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา อนฺตราปรินิพฺพายี จ อุปหจฺจปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ— อนาคามิผลํ ปาปุณนฺติ อสงฺขารปรินิพฺพายี จ สสงฺขารปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ เนโยฺย อนาคามิผลํ ปาปุณนฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู จ วิปญฺจิตญฺญู จ, อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติ. อุคฺฆฏิตญฺญู จ วิปญฺจิตญฺญู จ อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. วิปญฺจิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนโยฺย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนโยฺย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติ. อิติ ปญฺจ อนาคามิโน, ฉฏฺโฐ สกทาคามี, ตโย จ โสตาปนฺนาติ อิเม นว เสกฺขา.
ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต จ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, ฐิตกปฺปี จ ปฏิเวธนภาโว จ. ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล จ ติกฺขินฺทฺริโย โส อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ เจตนาภพฺโพ จ รกฺขณาภพฺโพ จ. ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, สเจ เจเตติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ เจเตติ ปรินิพฺพายีติ. สเจ อนุรกฺขติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ อนุรกฺขติ ปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ เนโยฺย ปุคฺคโล ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ปริหานธมฺโม โหติ กมฺมนิยโต วา สมสีสิ วา, อิเม นว อรหนฺโต อิทํ จตุพฺพิธํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อิเมสุ ปุคฺคเลสุ ตถาคตสฺส ทสวิธํ พลํ ปวตฺตติ.
กตมํ ทสวิธํ? อิธ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อปฺปวตฺติเต ธมฺมจกฺเก มเหสกฺขา เทวปุตฺตา ยาจนาย อภิยาตา โหนฺติ “เทเสตุ สุคโต ธมฺมนฺ”ติ. โส อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺโต อทฺทสาสิ สตฺตานํ ตโย ราสีนํ สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยโต อนิยโต. ตตฺถ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ มิจฺฉาสติํ อาปชฺเชยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อสตฺถุโก ปรินิพฺพาเยยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, สมาปตฺติํ อาปชฺเชยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ อริยสมาปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อนริยมิจฺฉาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ อนิยโต ราสิ สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมาโน สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมานํ มิจฺฉตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. อิเม ตโย อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เม สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เอตฺตาวตา มํ โกจิ สหธมฺเมน ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, วีตราคสฺส เต ปฏิชานโต อขีณาสวตาย สหธมฺเมน โกจิ ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ยโต ปน อิมสฺส อนิยตสฺส ราสิสฺส ธมฺมเทสนา, สา น ทิสฺสติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ตถา โอวทิโต ยํ ปน เม อนิยตราสิ สาวโก ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ.
ยํ โข มุนิ นานปฺปการสฺส นานานิรุตฺติโย เทวนาคยกฺขานํ ทเมติ ธมฺเม ววตฺถาเนน วตฺวา การณโต อญฺญํ ปารํ คมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ยโต ปนิมา นิรุตฺติโต สตฺต สตฺต นิรุตฺติโย นาภิสมฺภุเนยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติ โข ปน อภิสมคฺครตานํ สาวกานํ ตมตฺถมวิญฺญาปเยติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. อตฺถปฏิสมฺภิทา. มเหสกฺขา เทวปุตฺตา อุปสงฺกมิตฺวา ปเญฺห ปุจฺฉิํสุ. กายิเกน วา มานสิเกน วา ปริปีฬิตสฺส หตฺถกุณีติ วา ปาเท วา ขญฺเช ทนฺธสฺส โส อตฺโถ น ปริภาชิยตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ยมฺหิ ตํ เตสํ โหติ ตมฺหิ อสนฺตํ ภวตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ยํ หิ นาสํ เตสํ น ภวติ, ตมฺหิ นาสํ เตสํ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. เอวํ สมุทยสฺส นิโรธาย ทส อกุสลกมฺมปถา. มาโร วา อินฺโท วา พฺรหฺมา วา ตถาคโต วา จกฺกวตฺตี วา โส วต นาม มาตุคาโม ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส อสฺส ราชา จกฺกวตฺตี สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ. อิติสฺส เอวรูปํ พลํ เอวรูปํ ญาณํ, อิทํ วุจฺจติ ฐานาฏฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํ ตํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตีหิ ราสีหิ จตูหิ เวสารชฺเชหิ จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปวตฺติยํ นิวตฺติยํ ภาคิยญฺจ. กุสลํ กุสลวิปาเกสุ จ อุปปชฺชติ ยญฺจ อิตฺถิปุริสานํ. อิทํ ปฐมํ พลํ ตถาคโต เอวํ ชานาติ.
เยสํ ปน สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, นายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, นิพฺพานคามินีเยวายํ ปฏิปทา. ตตฺถ สิยา มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, เอสาปิ น สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. สกฺกายสมุทยคามินีเยวายํ ปฏิปทา โหตุ, อยํ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิปตฺติยา ฐิโต คจฺฉติ นิพฺพานํ, คจฺฉติ อปายํ, คจฺฉติ เทวมนุสฺสสฺส. ยํ ยํ วา ปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺย สพฺพตฺถ คจฺเฉยฺย, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. ยํ เอตฺถ ญาณํ ยถาภูตํ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ.
สา โข ปนายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา นานาธิมุตฺตา เกจิ กาเมสุ เกจิ ทุกฺกรการิยํ เกจิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา เกจิ สํสาเรน สุทฺธิํ ปจฺเจนฺติ เกจิ อนชฺชาภาวนาติ. เตน เตน จริเตน วินิพนฺธานํ สตฺตานํ ยํ ญาณํ ยถาภูตํ นานาคตํ โลกสฺส อเนกาธิมุตฺตคตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทํ ตติยํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ สตฺตานํ อธิมุตฺตา ภวนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺติ. เตสํ กมฺมุปสยานํ ตทาธิมุตฺตานํ. สา เจว ธาตุ สํวหติ. กตรา ปเนสา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ พลธาตุ กาจิ สมฺปตฺติ กาจิ มิจฺฉตฺตญฺจ ธาตุ อธิมุตฺตา ภวนฺติ. อญฺญตรา อุตฺตริ น สมนุปสฺสนฺติ. เต ตเทวฏฺฐานํ มยา ชรามรณสฺส อภินิวิสฺส โวหรนฺติ “อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ. ยถา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ภาสิตํ. ยํ ตตฺถ ยถาภูตํ ญาณํ. อิทํ วุจฺจติ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ยํเยว ธาตุ เสฏฺฐนฺติ ตํ ตํ กาเยน จ วาจาย จ อารมฺภนฺติ เจตสิโก. อารมฺโภ เจตนา กมฺมํ กายิกา วาจสิกา อารมฺโภ เจตสิกตฺตา กมฺมนฺตรํ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ “อิมินา สตฺเตน เอวํ ธาตุเกน เอวรูปํ กมฺมํ กตํ, ตํ อตีตมทฺธานํ อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก วิปจฺจติ เอตรหิ วิปจฺจิสฺสติ วา อนาคตมทฺธานนฺ”ติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ปชานาติ “อยํ ปุคฺคโล เอวํธาตุโก อิทํ กมฺมํ กโรติ. ตณฺหาย จ ทิฏฺฐิยา จ อิมินา เหตุนา น ตสฺส วิปาโก ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม นิพฺพตฺติสฺสติ, อุปปชฺเช วา”ติ อปรมฺหิ วา ปริยาเย เอวํ ปชานาติ “อยํ ปุคฺคโล เอวรูปํ กมฺมํ กริสฺสติ อนาคตมทฺธานํ, อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก นิพฺพตฺติสฺสติ, อิมินา เหตุนา ยานิ จตฺตาริ กมฺมฏฺฐานานิ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายติํ จ สุขวิปากํ” …เป… อิติ อยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส วิปากเวมตฺตตํ ปชานาติ อุจฺจาวจา หีนปณีตตา, อิทํ วุจฺจติ กมฺมวิปากญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํ.
ตถา สตฺตา ยํ วา กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตา ตตฺถ เอวํ ปชานาติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กมฺมาธิมุตฺตสฺส ราคจริตสฺส เนกฺขมฺมธาตูนํ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส ราคานุคเต สุญฺญมานสฺส ปฐมํ ฌานํ สงฺกิลิสฺสติ, สเจ ปุน อุตฺตริ วายามโต ฌานโวทานคเต มานเส วิเสสภาคิยํ ปฏิปทํ อนุยุญฺชิยติ. ตสฺส หิ ฌานภาคิยํเยว ปฐมชฺฌาเน ฐิตสฺส ทุติยํ ฌานํ โวทานํ คจฺฉติ, ตติยญฺจ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ตสฺส สา ปีติ อวิเสสภาคิยํ ตติยํ ฌานํ อาทิสฺส ติฏฺฐติ. สเจ ตสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ คจฺฉติเยว, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส หานภาคิยา ธมฺมา, เต จ ธมฺมา ยตฺถ ปชายนฺติ เยหิ จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ ทิสฺสติ. เอวํ อชฺฌาสยสมาปตฺติยา ยา จตโสฺส สมาปตฺติโย ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ อฏฺฐ วิโมกฺขฌานานีติ จตฺตาริ ฌานานิ วิโมกฺขาติ. อฏฺฐ จ วิโมกฺขา ตีณิ จ วิโมกฺขมุขานิ. สมาธีติ จตฺตาโร สมาธี— ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติ. สมาปตฺติโย จตโสฺส อชฺฌาสยสมาปตฺติโย อิติ อิเมสํ ฌานานํ วิโมกฺขสมาปตฺตีติ เอวรูโป สํกิเลโส ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส. เอวํ โทสจริตสฺส… โมหจริตสฺส… ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ โวทานํ อิติ ยํ เอตฺถ ญาณํ ยถาภูตํ อสาธารณํ สพฺพสตฺเตหิ. อิทํ วุจฺจติ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ โลกิกา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมา ภาวนาภาคิยํ อินฺทฺริยํ นามํ ลภนฺติ. อาธิปเตยฺยภูมิํ อุปาทาย พลํ นามํ ลภนฺติ ถามคตํ มโน มนินฺทฺริยํ ตํ อุปาทาย. วีริยํ นามํ ลภนฺติ อารมฺภธาตุํ อุปาทาย. อิติสฺส เทว เอวรูปํ ญาณํ อิเมหิ จ ธมฺเมหิ อิเม ปุคฺคลา สมนฺนาคตาติปิ ธมฺมเทสนํ อกาสิ. อาการโต จ โวการโต จ อาสยชฺฌาสยสฺส อธิมุตฺติสมนฺนาคตานํ. อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลวีริยเวมตฺตตํ ญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ จ ตถาคโต โลกาทีสุ จ ภูมีสุ สํโยชนานญฺจ เสกฺขานํ ทฺวีหิ พเลหิ คติํ ปชานาติ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา อตีเต สํสาเร เอตรหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเน ทิพฺพจกฺขุนา จุตูปปาตํ อิติ อิมานิ ทฺเว พลานิ ทิพฺพจกฺขุโต อภินีหิตานิ. โส อตีตมทฺธานํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน โคจโร โส เอตรหิ สติ โคจโร อิติ อตฺตโน จ ปเรสํ จ ปุพฺเพนิวาสญาณํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ทิพฺเพน จกฺขุนา อิมานิ ทฺเว ตถาคตพลานิ, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวาโส, นวมํ ทิพฺพจกฺขุ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อริยปุคฺคลานํ ฌานํ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยํ ปชานาติ อยํ ปุคฺคโล อิมินา มคฺเคน อิมาย ปฏิปทาย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิติ อตฺตโน จ อาสวานํ ขยํ ญาณํ ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ จตุภูมิมุปาทาย ยาว นวนฺนํ อรหนฺตานํ อาสวกฺขโย โอธิโส เสกฺขานํ อโนธิโส อรหนฺตานํ. ตตฺถ เจโตวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา กามาสเวน จ ภวาสเวน จ, ปญฺญาวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา ทิฏฺฐาสเวน จ อวิชฺชาสเวน จ, อิมาสํ ทฺวินฺนํ วิมุตฺตีนํ ยถาภูตํ ญาณํ, อิทํ วุจฺจติ อาสวกฺขเย ญาณํ. ทสมํ ตถาคตพลํ.
อิเมสุ ทสสุ พเลสุ ฐิโต ตถาคโต ปญฺจวิธํ สาสนํ เทเสติ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. ตตฺถ โย ตณฺหาสํกิเลโส, อิมสฺส อโลโภ นิสฺสรณํ. โย ทิฏฺฐิสํกิเลโส, อิมสฺส อโมโห นิสฺสรณํ. โย ทุจฺจริตสํกิเลโส, อิมสฺส ตีณิ กุสลานิ นิสฺสรณํ. กิํ นิทานํ? ตีณิ อิมานิ มโนทุจฺจริตานิ— อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐิ. ตตฺถ อภิชฺฌา มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, อทินฺนาทานํ สพฺพญฺจ ตทุปนิพฺพทฺธํ วาจากมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, มุสาวาทญฺจ สพฺพวิตถํ สพฺพํ วาจมภาวํ สพฺพมกฺขํ ปลาสํ อภิชฺฌา อกุสลมูลนฺติ, สุจริเต สุจริตํ มุสาวาทา อทินฺนาทานา อภิชฺฌาย เจตนา, ตตฺถ พฺยาปาโท มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, ปาณาติปาตํ สพฺพญฺจ เมตํ อากฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ นิพฺพทฺธํ โรจนํ วาจากมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, ปิสุณวาจํ ผรุสวาจํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มโนทุจฺจริตญฺจ อภิชฺฌํ พฺยาปาทํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปโยเชติ, ตสฺส โย โกจิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาโค ราคโช วา โทสโช วา สพฺพโส มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมฺภูโต อิมินา การเณน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อุปฏฺฐเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารํ วจีกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ สมฺผปฺปลาปํ. อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ อกุสลมูลานิ.
ยา อภิชฺฌา, โส โลโภ. โย พฺยาปาโท, โส โทโส. ยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, โส โมโห. ตานิ อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ อุปฏฺฐเปนฺติ. เตสุ คหิเตสุ ตีสุ อกุสลมูเลสุ ทสวิธํ อกุสลมูลํ ปาริปูริํ คจฺฉติ, ตสฺส ติวิธสฺส ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นิสฺสรณํ. ตตฺถ โย พหุสิโต นิทฺเทโส ยถา โลโภ โทโส โมโหปิ, ตตฺถ อสิตุํ เอตฺถ โลโภ อุสฺสโท เตน การเณน เตสุ วา ธมฺเมสุ โลโภ ปญฺญปิยติ. ตตฺถายํ โมโห อกุสลํ โมโห อยํ อวิชฺชา, สา จตุพฺพิธา รูเป อภินิวิฏฺฐา, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อวิชฺชาคโต รูปวนฺตํ อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ. ตตฺถ กตมํ ปทํ สกฺกายทิฏฺฐิยา อุจฺเฉทํ วทติ “ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ”ติ นตฺถิกทิฏฺฐิ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐิ จ อญฺโญ จ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวทิยติ. ปจฺฉิมสฏฺฐิกปฺปานํ ตีณิ ปทานิ สกฺกายทิฏฺฐิยา สสฺสตํ ภชนฺติ “อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺ”ติ อกิริยญฺจ ตํ ทุกฺขมิจฺฉโต อเหตุกา จ ปตนฺติ อนชฺฌาภาโว จ กมฺมานํ สพฺพญฺจ มานยิ. ตตฺถ “อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ สํสาเรน สุทฺธิ อาชีวกา ฉฬาสีติ ปญฺญเปนฺติ. ยถารูเป สกฺกายทิฏฺฐิยา จตุวตฺถุกา, เอวํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิยา สสฺสตํ ภชติ. อญฺญาชีวกา จ สสฺสตวาทิเก จ สีลพฺพตํ ภชนฺติ ปรามสนฺติ อิมินา ภวิสฺสามิ เทโว วา เทวญฺญตโร วา, อยํ สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิยา โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, “ตํ ชีวํ ตํ สรีรมฺ”อิติ ตํ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ นาภิปฺปสีทติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต …เป… อิติ วาสนาภาคิเยสุ ฐิตสฺส อยํ อุปกฺกิเลโส.
ตตฺถ สทฺธินฺทฺริเยน สพฺพํ วิจิกิจฺฉิตํ ปชหติ, ปญฺญินฺทฺริเยน อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, สมาธินฺทฺริเยน จิตฺตํ เอโกทิ กโรติ วีริยินฺทฺริเยน อารภติ. โส อิเมหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธานุสารี อเวจฺจปฺปสาเท นิรโต อนนฺตริยํ สมาธิํ อุปฺปาเทติ. อินฺทฺริเยหิ สุทฺเธหิ ธมฺมานุสารี อปฺปจฺจยตาย อนนฺตริยํ สมาธิํ อุปฺปาเทติ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สจฺจานิ อิทํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ. ตสฺส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺสนปหาตพฺพานิ สพฺเพน สพฺพํ ปหีนานิ ทฺเว ปุคฺคลกตานิ. ตตฺถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ภาวนาปหาตพฺพานิ อุปริกฺขิตฺตานิ ฉ ภเว นิพฺพตฺเตนฺติ. ตตฺถ เตสุ อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทสุ ตนุกเตสุ ฉ ภวา ปริกฺขยา มริยาทํ คจฺฉนฺติ, ทฺเว ภวา อวสิฏฺฐา. ตสฺส อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ สพฺเพน สพฺพํ ปริกฺขีณา โหนฺติ. เอโก ภโว อวสิฏฺโฐ โหติ. โส จ มานวเสน นิพฺพตฺเตติ. กิญฺจาปิ เอตฺถ อญฺเญปิ จตฺตาโร กิเลสา รูปราโค ภวราโค อวิชฺชา อุทฺธจฺจํ เกตุสฺมิมานภูตา นปฺปฏิพลา อสฺมิมานํ วินิวตฺเตตุํ, สพฺเพปิ เต อสฺมิมานสฺส ปหานํ อารภเต. ขีเณสุ น จ เตสุ อิทมุตฺตริทสฺสนภูมิยํ ปญฺจสุ เสกฺขปุคฺคเลสุ ตีสุ จ ปฏิปฺปนฺนเกสุ ทฺวีสุ จ ผลฏฺเฐสุ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ. ตทุตฺตริ อเสกฺขภาคิยสุตฺตํ, กตฺถจิ ภูมิ นิปีฬิยติ. อิทญฺจ ปญฺจมํ สุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส อเสกฺขสฺส สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ. ปุถุชฺชนสฺส ทสฺสนภาคิยํ. ภาวนาภาคิยํ ปญฺจนฺนํ เสกฺขานํ. ยํ ปฐมนิทฺทิฏฺฐํ อเสกฺขภาคิยํ สพฺเพสํ อรหนฺตานํ. สา ปน ปญฺจวิธา สตฺตวีสอากาเร ปริเยสิตพฺพํ. เอเตสุ ตสฺส คตีนํ ตโต อุตฺตริ. ตญฺจ โข สงฺเขเปน ปญฺญาสาย อากาเรหิ สมฺปตติ, เย ปญฺญาส อาการา สาสเน นิทฺทิฏฺฐา, เต สงฺขิปิยนฺตา ทสหิ อากาเรหิ ปตนฺติ. เย อริยสจฺจํ นิกฺเขเปน ฐิเต สงฺขิปิยตฺตา อฏฺฐสุ อากาเรสุ ปตนฺติ. จตูสุ จ สาธารเณสุ สุตฺเตสุ ยา หารสมฺปาตสฺส ภูมิ, เต สงฺขิปิยนฺตา ปญฺจสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย ภาวนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา จตูสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยมานา ตีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิเย เสกฺขภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ นิพฺเพธภาคิเย จ ปุพฺพโยคภาคิเย จ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ทฺเว อตฺถวเส สมฺปสฺสมานา ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ธมฺมํ เทเสนฺติ สุตฺตํ เคยฺยํ …เป… สตฺถา ปุพฺพโยคสมนฺนาคเต อปฺปกสิเรน มญฺญมานา วสิยนฺติ ปุพฺพโยคา จ ภวิสฺสนฺติ สนฺตานํ มญฺญมานาธราย. ตตฺถ ปญฺญาเวมตฺตตํ อตฺตโน สมนุปสฺสมาเนน อฏฺฐวิเธ สุตฺตสงฺเขเป, ยตฺถ ยตฺถ สกฺโกติ, ตตฺถ ตตฺถ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ โยเชตฺวา สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. น หิ สติ เวทนา มโน ธาเรตฺวา สกฺกา เยน เกนจิ สุตฺตสฺส อตฺโถ ยถาภูตํ นิทฺทิสิตุํ.
ตตฺถ ปุริมกานํ สุตฺตานํ อิมา อุทฺทานคาถา
กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา,
ปญฺจ นีวรณานิ จ;
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา,
มหานาโม จ สากิโย.
อุทฺธํ อโธ วิปฺปมุตฺโต,_
ยญฺจ สีลกิมตฺถิยา;
ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ,
อุปติสฺส ปุจฺฉาทิกา._
ยสฺส กายคตาสติ,
ฉนฺนํ ตโมปรายโณ;
น ตํ ทฬฺหํ เจตสิกํ,
อยํ โลโกติอาทิกํ.
จตฺตาโร เจว ปุคฺคลา,
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒิตํ;
โสตานุคตธมฺเมสุ,
อิมา เตสํ อุทฺทานคาถา._
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ?
“สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส,
สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ,
อาวิ วา ยทิ วา รโห”.
“อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหี”ติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. “สีลวนฺเตน, อานนฺท, ปุคฺคเลน สทา กรณียา กินฺติเม อวิปฺปฏิสาโร อสฺสา”ติ. อยํ วุจฺจติ อาณตฺติ.
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
“ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ,
ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ,
น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี”.
อิทํ ผลํ.
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
“สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ,
ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข,
เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา”.
“สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โข, ภิกฺขุ, อปิ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ จาเลยฺย, โก ปน วาโท ฉวํ อวิชฺชํ สตฺตเกสุ” เวยฺยากรณํ กาตพฺพํ. อยํ อุปาโย.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลญฺจ?
สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส,
สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ,
อาวิ วา ยทิ วา รโห.
“สเจ หิ ปาปกํ กมฺมํ,
กโรถ วา กริสฺสถ;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ,
อุปจฺจาปิ ปลายตํ”._
ปุริมิกาย คาถาย อาณตฺติ ปจฺฉิมิกาย ผลํ. สีเล ปติฏฺฐาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา ยา จ จิตฺตภาวนา ยา จ ปญฺญาภาวนา ยา จ อาณตฺติ ราควิราคา จ ผลํ.
ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อุปาโย จ?
“สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ,
จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ,
โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ”.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย อุปาโย, ปจฺฉิมิกาย อฑฺฒคาถาย ผลํ. นนฺทิโย สกฺโก อิสิวุตฺถปุริริกามเอกรกฺเข สุตฺตํ มูลโต อุปาทาย ยาว ฉสุ ธมฺเมสุ. อุตฺตริ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ยาจโยโค กรณีโย, อยํ อุปาโย. อสหคตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ มุจฺจตีติ. สพฺพาสุ ฉสุ ตีสุ. อยํ อุปาโย จ ผลญฺจ.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลญฺจ อุปาโย จ?
“สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อุหจฺจ,
เอวํ มจฺจุตโร สิยา”.
“สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา”ติ อาณตฺติ. “สทา สโต”ติ อุปาโย. “อตฺตานุทิฏฺฐิํ อุหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา”ติ ผลํ. “สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปชานาติ. เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ปริมุจฺจติ ชาติยาปิ …เป… อุปายาเสหิปิ อิธ ตีณิปิ”.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ. อยํ อสฺสาโท.
“ธมฺมจริยา สมจริยา กุสลจริยา เหตูหิ, พฺราหฺมณ, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ”. อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
กาเมสุ เว หญฺญเต สพฺพา มุจฺเจว— อยํ อาทีนโว. ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺเต ปพฺพโตปมา— อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
“โย กาเม ปริวชฺเชติ,
สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก,
สโต สมติวตฺตติ”.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ ปาริจฺฉตฺตโก ปณฺฑุปลาโส สนฺนิปลาโส— อิทํ นิสฺสรณํ.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?
“ยานิ กโรติ ปุริโส,
ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ,
ปาปการี จ ปาปกํ”.
ตตฺถ ยํ ปาปการี ปจฺจนุโภติ อยํ อสฺสาโท. ลาภาลาภอฏฺฐเกสุ พฺยากรณํ, ตตฺถ อลาโภ อยโส นินฺทา ทุกฺขํ, อยํ อาทีนโว. ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตมํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ?
“สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ,
อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;
ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ,
นิพฺพานมธิคจฺฉตี”ติ.
โย จ วิปาโก ปุญฺญานํ ยา จ อธิปฺปายสฺส อิชฺฌนา, อยํ อสฺสาโท. ยํ ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ นิพฺพานมธิคจฺฉติ, อิทํ นิสฺสรณํ.
พาตฺติํสาย เจว มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย โหนฺติ, สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ยาว อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อยํ อสฺสาโท. สเจ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ สพฺเพน โอเฆน นิสฺสรณํ อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?
“อาทานสฺส ภยํ ญตฺวา,
ชาติมรณสมฺภวํ;
อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ,
ชาติมรณสงฺขยา”.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย ชาติมรณสมฺภโว อาทีนโว. อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ ชาติมรณสงฺขยาติ นิสฺสรณํ.
กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ยมิทํ ชายเต จ มียเต จ. ยาว กุทสฺสุนามสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ภวิสฺสติ ปรโต วาติ เอตฺถ ยา อุปริกฺขา, อยํ อาทีนโว. โย เคธํ ญตฺวา อภินิกฺขมติ ยาว ปุราณกาย ราชธานิยา, อิทํ นิสฺสรณํ. อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?
“กามา หิ จิตฺรา วิวิธา มโนรมา,
วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺตํ;
ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช,
อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสโยฺย”.
ยํ “กามา หิ จิตฺรา วิวิธา มโนรมา”ติ อยํ อสฺสาโท. ยํ “วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺตนฺ”ติ อยํ อาทีนโว. ยํ อหํ อคารสฺมา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสโยฺยติ อิทํ นิสฺสรณํ.
พลวํ พาโลปมสุตฺตํ ยํ อาสาย วา เวทนียํ กมฺมํ คาหติ, ตถา เจปิ ยํ ยํ ปาปกมฺมํ อนุโภติ, ตตฺถ ทุกฺขเวทนีเยน กมฺเมน อภาวิตกาเยน จ ยาว ปริตฺตเจตโส จ อาทีนวํ ทเสฺสติ สุขเวทนีเยน กมฺเมน อสฺสาเทติ. ยํ ปุราสทิโส โหติ. ภาวิตจิตฺโต ภาวิตกาโย ภาวิตปญฺโญ มหานาโม อปริตฺตเจตโส, อิทํ นิสฺสรณํ.
ตตฺถ กตมํ โลกิกํ สุตฺตํ?
“น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ,
สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ฑหนฺตํ พาลมเนฺวติ,
ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก”.
จตฺตาริ อคติคมนานิ, อิทํ โลกิกํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ?
“ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ,
อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส,
เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน”ติ.
“อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิํ เทเสสฺสามี”ติ อิทํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ โลกิกํ โลกุตฺตรญฺจ สุตฺตํ?
“สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ,
ทยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”.
“สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ,
ทยฺหมาโนว มตฺถเก”ติ โลกิกํ;
“กามราคปฺปหานาย,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”ติ โลกุตฺตรํ.
กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโทติ โลกิกํ. นตฺถิ ฉนฺโทติ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?
“โย ปาณมติปาเตติ,
มุสาวาทญฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ,
ปรทารญฺจ คจฺฉติ.
สุราเมรยปานญฺจ,
โย นโร อนุยุญฺชติ;
อปฺปหาย ปญฺจ เวรานิ,
ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ”.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิ. อิทํ กมฺมํ.
ตตฺถ กตโม วิปาโก?
สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ยถารูปี วิปจฺจคา.
“ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา”. อยํ วิปาโก.
ตตฺถ กตมํ กมฺมญฺจ วิปาโก จ?
“อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ,
ตตุฏฺฐาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ,
สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติํ”.
อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ, ยาว สานิ กมฺมานีติ อิทํ กมฺมํ. นยนฺติ ทุคฺคตินฺติ วิปาโก.
จตูสุ สมฺมาปฏิปชฺชมาโน มาตริ ปิตริ ตถาคเต ตถาคตสาวเก ยา สมฺมาปฏิปตฺติ, อิทํ กมฺมํ. ยํ เทเวสุ อุปปชฺชติ, อยํ วิปาโก. อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จ.
ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฐํ สุตฺตํ?
“เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท,
เอกาโร วตฺตตี รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ,
ฉินฺนโสตํ อพนฺธนํ;
ยํ วา จิตฺตํ สมเณสุ,
จิตฺตาคหปติ ทิสฺสติ”.
เอวํ อิมาย คาถาย นิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ.
โคปาลโกปเม เอกาทส ปทานิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปญฺญู โหติ. ยา จ อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ. อิมานิ เอกาทส ปทานิ ยถาภาสิตานิ นิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ.
ตตฺถ กตโม อนิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ?
“สุโข วิเวโก ตุฏฺฐสฺส,
สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก,
ปาณภูเตสุ สํยโมติ.
สุขา วิราคตา โลเก,
กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย,
เอตํ เว ปรมํ สุขนฺติ”.
อิทํ อนิทฺทิฏฺฐํ. อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา. อิทํ อนิทฺทิฏฺฐํ.
ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจ?
“ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข,
พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสํฆสฺส,
อาทิจฺโจว วิโรจสิ”.
ปสนฺนเนตฺโต ยาว อาทิจฺโจว วิโรจสีติ นิทฺทิฏฺโฐ. ปสนฺนเนตฺโต โย ภควา กถญฺจ ปน ปสนฺนเนตฺตตา, กถํ สุมุขตา, กถํ พฺรหกายตา, กถํ อุชุกตา, กถํ ปตาปวตา, กถํ วิโรจตาติ อนิทฺทิฏฺโฐ. เผณปิณฺโฑปมํ เวยฺยากรณํ ยถา เผณปิณฺโฑ เอวํ รูปํ ยถา ปุพฺพุโฬ เอวํ เวทนา มายา วิญฺญาณํ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจหิ อุปมาหิ นิทฺทิฏฺฐา. เกน การเณน เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ สพฺพญฺจ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ ยํ วา จตูหิ อายตเนหิ? กถํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา? กตรา จ สา เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา? เอวเมสา อนิทฺทิฏฺฐา. เอวํ นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจ.
ตตฺถ กตมํ ญาณํ?
“ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ,
ยายํ นิพฺเพธคามินี;
ยาย สมฺมา ปชานาติ,
ชาติมรณสงฺขยํ”.
ตีณิมานิ อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ, อิทํ ญาณํ.
ตตฺถ กตมํ เนยฺยํ?
“กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา,
สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา,
โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ”.
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทาเน กาปิยํ สุตฺตํ อปณฺณกปสาทนียํ— อิทํ เนยฺยํ.
ตตฺถ กตมํ ญาณญฺจ เนยฺยญฺจ?
“สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ,
ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข,
เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา”.
ยทา ปสฺสตีติ ญาณํ. โย สพฺพธมฺเม อนตฺตากาเรน อุปฏฺฐเปติ อิทํ เนยฺยํ.
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตตฺถ ตีณิ เนยฺยานิ มคฺคสจฺจํ สีลกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จ, อิทํ ญาณญฺจ เนยฺยญฺจ.
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนํ?
“เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ,
ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
เอตญฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ,
มารเสฺสตํ ปโมหนํ”.
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย “ขีณนิรโยมฺหิ ยาว โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ”ติ. อิทํ ทสฺสนํ.
ตตฺถ กตมา ภาวนา?
“ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ,
อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
โส ปุคฺคโล มติ จ รูปสญฺญี,
สุโมหคตา น ชานาติ”.
จตฺตาริ ธมฺมปทานิ— อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ ภาวนา.
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ?
“วจสา มนสาถ กมฺมุนา จ,
อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา ธมฺมํ;
นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน,
สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย”.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกาตุกาเมน กตเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, ภควา อาห ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ.
ตตฺถ กตเม วิปากธมฺมธมฺมา?
ยานิ กโรติ ปุริโสติ วิตฺถาโร. ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ. อิเม วิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตเม นวิปากธมฺมธมฺมา?
“รูปํ เวทยิตํ สญฺญา,
วิญฺญาณํ ยา เจว เจตนา;
เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา,
อิติ ทิฏฺโฐ วิรชฺชติ”._
ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ขนฺธา— อิเม นวิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตโม เนววิปาโก นวิปากธมฺมธมฺโม?
“เย เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ,
นยํ พุทฺเธน เทสิตํ;
เต ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ,
สตฺถุสาสนการกา”ติ.
อิติ ยา จ สมฺมาปฏิปตฺติ โย จ นิโรโธ, อุภยเมตํ เนววิปาโก นวิปากธมฺโม. พฺรหฺมจริยํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ พฺรหฺมจริยญฺจ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยผลานิ โสตาปตฺติผลํ ยาว อรหตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ สกวจนํ?
“สพฺพปาปสฺส อกรณํ,
กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ,
เอตํ พุทฺธาน สาสนํ”.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, วิโมกฺขมุขานิ. อิทํ สกวจนํ.
ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?
“นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ,
นตฺถิ โคณสมิตํ ธนํ;
นตฺถิ สูริยสมา อาภา,
สมุทฺทปรมา สรา”.
เหตุนา มาริสา โกสิยา สุภาสิเตน สงฺคามวิชโย โสปิ นาม, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท สกํ ผลํ ปริภุญฺชมาโนติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปรวจนํ.
ตตฺถ กตมํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ?
“ยํ ปตฺตํ ยญฺจ ปตฺตพฺพํ,
อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ;_
เย เอวํวาทิโน นตฺถิ,
เตสํ กาเมสุ โทโส”ติ.
อิทํ ปรวจนํ. เย จ โข เต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนาย. อิทํ สกวจนํ.
“นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา,
โคมา โคหิ ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา,_
น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี”ติ— ปรวจนํ.
“โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา,
โคมา โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา,_
น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี”ติ— สกวจนํ.
อิทํ สกวจนํ ปรวจนญฺจ.
ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานํ?
“เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ,
สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;
ตํ สพฺพชานิํ กุสโล วิทิตฺวา,
ธมฺเม ฐิโต พฺรหฺมจริยํ จเรยฺย”.
ตโยเม, ภิกฺขเว, สตฺถาโร, ตถาคโต อรหํ เสกฺโข ปฏิปโท. อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ?
“ยญฺจ กามสุขํ โลเก,
ยญฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;
ตณฺหกฺขยสุขเสฺสเต,
กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิํ”.
สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา, อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ? ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหิ, ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ วทามิ. ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหีติ ธมฺมาธิฏฺฐานํ. ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ สตฺตาธิฏฺฐานํ. ทารุกฺขนฺโธปมํ คงฺคาย ตีริยา โอริมญฺจ ตีรํ ปาริมญฺจ ตีรํ ถเล วา น จ อุสฺสีทนํ, มชฺเฌ จ น สํสีทนํ มนุสฺสคฺคาโห จ อมนุสฺสคฺคาโห จ อนฺโตปูติภาโว จ, อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ. เอวํ ปน ภิกฺขุ นิพฺพานนินฺโน ภวิสฺสติ นิพฺพานปรายโณติ สตฺตาธิฏฺฐานํ. อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ.
ตตฺถ กตโม ถโว?
“มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ,
สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ,
ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา”.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิ— พุทฺโธ สตฺตานํ, วิราโค ธมฺมานํ, สํโฆ คณานํ. อยํ ถโว.
ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ?
“กาเยน สํวโร สาธุ,
สาธุ วาจาย สํวโร;
มนสา สํวโร สาธุ,
สาธุ สพฺพตฺถ สํวุโต;
สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ,
สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ”.
อิทํ ภควตา อนุญฺญาตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิ— กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ. อิทํ อนุญฺญาตํ.
ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ?
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ. วิตฺถาโร อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกรณียานิ สยํ อภิญฺญาย เทสิตานิ. กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ. อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ?
“กาเยน กุสลํ กเร,
อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา,
กายสุจริตํ จเร”.
ทฺวีหิ ปฐมปเทหิ จตุตฺเถน จ ปเทน อนุชานาติ. กายทุจฺจริตํ หิตฺวาติ ตติเยน ปเทน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ. มหาวิภงฺโค อจิรตปานาโท.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
สเจ ภายสิ ทุกฺขสฺส,
มาภินนฺทิ อนาคตํ;
วสฺสกาเล ยถา ฉตฺตํ,
กุสลานิ กมตฺถเก.
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ,
สมาคตํ วิจาลเย;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ,
สมโถ จ วิปสฺสนา.
กามจฺฉนฺทํ อุปาทาย,
โย โส วิตกฺเกหิ ขชฺชติ;
สุภาวิตตฺเต โพชฺฌงฺเค,
โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ.
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
สมาธิภาวิ ภาวเส;
กามํ กามยมานสฺส,
ธมฺมจริยาย สุคติํ.
หญฺญเต สพฺพา มุจฺเจว,
นิปฺโปเฐนฺโต จตุทฺทิสา;
โย กาเม ปริวชฺเชติ,
ปาริฉตฺโตปเมว จ.
ยานิ กโรติ ปุริโส,
โลกธมฺมา ปกาสิตา;
สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ,
ตติยํ อญฺญํ น วิชฺชติ.
อาทานสฺส ภยํ ญตฺวา,
ชายเต ชียเตปิ จ;
กามา หิ จิตฺรา วิวิธา,
อถ โลณสโลฺลปมํ.
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ,
อคตีหิ จ คจฺฉติ;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ,
ตเถว ปญฺจญาณิโก.
สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ,
วิญฺญาณญฺจ ปติฏฺฐิตา;
โย ปาณมติปาเตติ,
ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ.
สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ,
ขณํ ลทฺธาน ทุลฺลภํ;
อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ,
จตูสุ ปฏิปตฺติสุ.
เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท,
อถ โคปาลโกปมํ;
สุโข วิเวโก ตุฏฺฐสฺส,
วิตกฺกา จ สุเทสิตา.
เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ,
พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ,
อนญฺญา ตีณิ อินฺทฺริยานิ.
กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา,
อถ วณฺโณ รหสฺสวา;
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ,
อริยสจฺจญฺจ เทสิตํ.
เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ,
โสตาปนฺโนติ พฺยากเร;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ,
อถ ธมฺมปเทหิ จ.
วจสา มนสา เจว,
ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต;
ยานิ กโรติ ปุริโส,
ตีณิ สุจริตานิ จ.
รูปํ เวทยิตํ สญฺญา,
ปญฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
โย เอวํ ปฏิปชฺชติ,
พฺรหฺมา เจว ผลานิ จ.
สพฺพปาปสฺส อกรณํ,
วิโมกฺขา ตํ หิ เทสิตา;
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ,
เทวานํ อสุราน จ.
ยํ ปตฺตํ ยญฺจ ปตฺตพฺพํ,
นนฺทติ โสจติ นิจฺจํ;
เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ,
สตฺถาโร จ ปกาสิตา.
ยญฺจ กามสุขํ โลเก,
โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา;
มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ,
ตโย จ อคฺคปตฺติโย.
กาเยน สํวโร สาธุ,
กรณียญฺจ เทสิตํ;
นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ,
อริยา ตีณิ จ เทสิตา.
กาเยน กุสลํ อภิรโต,
วินยญฺจ กามสุขํ โลเก;
โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา,
ทุทฺทสํ อนตํ เจว ปราปรํ จ.
เปฏโกปเทเส สาสนปฺปฏฺฐานํ นาม ทุติยภูมิ สมตฺตา.