3 สุตฺตาธิฏฺฐานตติยภูมิ
ตตฺถ กตมํ สุตฺตาธิฏฺฐานํ?
โลภาธิฏฺฐานํ โทสาธิฏฺฐานํ โมหาธิฏฺฐานํ อโลภาธิฏฺฐานํ อโทสาธิฏฺฐานํ อโมหาธิฏฺฐานํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ โลภาธิฏฺฐานํ?
“วิตกฺกมถิตสฺส ชนฺตุโน,
ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;
ภิโยฺย ตณฺหา ปวฑฺฒติ,
เอส โข คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนํ”.
วิตกฺกมถิตสฺสาติ กามราโค. สุภานุปสฺสิโนติ กามราควตฺถุ. ภิโยฺย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ กามตณฺหา. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ราคํ, อิติ โย โย ธมฺโม มูลนิกฺขิตฺโต, โส เยเวตฺถ ธมฺโม อุคฺคาวหิตพฺโพ. น ภควา เอกํ ธมฺมํ อารพฺภ อญฺญํ ธมฺมํ เทเสติ. ยสฺส วิตกฺเกติ กามวิตกฺโก ตเมว วิตกฺกํ กามวิตกฺเกน นิทฺทิสียติ. ติพฺพราคสฺสาติ ตเสฺสว วิตกฺกสฺส วตฺถุํ นิทฺทิสติ. สุภานุปสฺสิโน ภิโยฺย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ ตเมว ราคํ กามตณฺหาติ นิทฺทิสติ. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ตเมว ตณฺหาสํโยชนํ นิทฺทิสติ. เอวํ คาถาสุ อนุมินิตพฺพํ. เอวํ สเวยฺยากรเณสุ.
ตตฺถ ภควา เอกํ ธมฺมํ ติวิธํ นิทฺทิสติ, นิสฺสนฺทโต เหตุโต ผลโต.
“ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู,
กิตฺติญฺจ ปปฺโปติ ยโส จ วฑฺฒติ;
อมงฺกุภูโต ปริสํ วิคาหติ,
วิสารโท โหติ นโร อมจฺฉรี”.
ททนฺติ ยํ ยํ ทานํ, อิทํ ทานมยิกํ ปุญฺญกฺริยํ. ตตฺถ เหตุ. ยญฺเจตํ. ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺตินฺติ โย จ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท โลเก อพฺภุคฺคจฺฉติ, ยํ พหุกสฺส ชนสฺส ปิโย ภวติ มนาโป จ. ยญฺจ อวิปฺปฏิสารี กาลํ กโรติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปปชฺชตีติ อิทํ ผลํ. อิทํ โลภาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ โทสาธิฏฺฐานํ?
“โย ปาณมติปาเตติ,
มุสาวาทญฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ,
ปรทารญฺจ คจฺฉติ;
สุราเมรยปานญฺจ,
โย นโร อนุยุญฺชติ.
อปฺปหาย ปญฺจ เวรานิ,
ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ;
กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ,
นิรยํ โสปปชฺชติ”.
โย ปาณมติปาเตตีติ ทุฏฺโฐ ปาณมติปาเตติ. มุสาวาทญฺจ ภาสตีติ โทโสปฆาตาย มุสาวาทญฺจ ภาสติ. สุราเมรยปานญฺจ, โย นโร อนุยุญฺชตีติ โทโส นิทานํ. โย จ สุราเมรยปานํ อนุยุญฺชติ ยถาปรทารวิหารี อมิตฺตา ชนยนฺติ.
ปญฺจ เวรานิ อปฺปหายาติ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขาปทานํ สมติกฺกมนํ สพฺเพสํ โทสชานํ สา ปณฺณตฺติ, เตเนว โทสชนิเตน กมฺเมน ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ โสปิ ธมฺโม เหตุนา นิทฺทิสิตพฺโพ, นิสฺสนฺเทน ผเลน จ.
ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ— ทุพฺภาสิตภาสี จ โหติ, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. ตตฺถ ยํ กาเยน จ วาจาย จ ปรกฺกมติ, อิทมสฺส ทุกฺกฏกมฺมการี. ตายํ ยถา จ มุสาวาทํ ภาสติ ยถา ปุพฺพนิทฺทิฏฺฐํ, อิทมสฺส ทุพฺภาสิตา. ยญฺจ สงฺกปฺเปติ มโนทุจฺจริตํ พฺยาปาทํ, อิทมสฺส ทุจฺจินฺติตจินฺติตา. ยํ โส อิเมหิ ตีหิ พาลลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ โทมนสฺสานิ อนุภวติ, โส จ โหติ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ตชฺชํ กถํ กถนฺติ. ยทา ภวติ โส จ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปโถ, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ. ปุน จปรํ ยทา ปสฺสติ โจรํ ราชาปราธิกํ รญฺญา คหิตํ ชีวิตา โวโรเปตํ, ตเสฺสวํ ภวติ สเจ มมมฺปิ ราชา ชาเนยฺย มมมฺปิ ราชา คาหาเปตฺวา ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปุน จปรํ พาโล ยทา ภวติ อาสนา สมารูโฬฺห ยาว ยา เม คติ ภวิสฺสติ อิโต เปจฺจ ปรํ มรณาติ โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ อิติ พาลลกฺขณํ เหตุ. ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ นิสฺสนฺโท. กายสฺส เภทา นิรเยสุ อุปปชฺชติ, อิทํ ผลํ. อิทํ โทสาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ โมหาธิฏฺฐานํ?
“สตญฺเจว สหสฺสานํ,
กปฺปานํ สํสริสฺสติ;
อถ วาปิ ตโต ภิโยฺย,
คพฺภา คพฺภํ คมิสฺสถ.
อนุปาทาย พุทฺธวจนํ,
สงฺขาเร อตฺตโต อุปาทาย;
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ,
ฐานเมตํ น วิชฺชติ”.
โย ยํ อนมตคฺคสํสารํ สมาปนฺโน ชายเต จ มียเต จ, อยํ อวิชฺชาเหตุกา. ยานิปิ จ สงฺขารานํ ปโยชนานิ, ตานิปิ อวิชฺชาปจฺจยานิ, ยํ อทสฺสนํ พุทฺธวจนสฺส, อยํ อวิชฺชาสุตฺเตเยว นิทฺทิฏฺฐํ. โย จ สงฺขาเร อตฺตโต หรติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปญฺจ ทิฏฺฐิโย อุปคจฺฉติ. “เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา”ติ อิทํ สุตฺตํ อวิชฺชาย นิกฺขิตฺตํ, อวิชฺชาย นิกฺขิปิตํ. เอวํ สตฺถา สุตฺเต นเยน ธมฺเมน นิทฺทิสติ. อสาธารเณน ตํเยว ตตฺถ นิทฺทิสิตพฺพํ. น อญฺญํ.
เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ นปฺปชานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิตฺถาเรน, ยํ ตตฺถ อปฺปชานนา, อิทํ ทุกฺขํ, อยํ เหตุ. อปฺปชานนฺโต วิวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยญฺจ ทิฏฺฐิคตานิ ปรามสติ “อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ ปุนพฺภวํ นิพฺพตฺเตติ, อิทํ ผลํ. อยมฺปิ ธมฺโม สนิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ ผลโต จ นิสฺสนฺทโต จ.
เอตฺถ ปน เกจิ ธมฺมา สาธารณา ภวนฺติ. เหตุ ขลุ อาทิโตเยว สุตฺเต นิกฺขิปิสฺสนฺติ. ยถา กิํ ภเว จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ. ตตฺถ ยญฺจ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ ยญฺจ ภยาคติํ คจฺฉติ, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. ยํ โทสา, อยํ โทโสเยว. ยํ โมหา, อยํ โมโหเยว. เอวํ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ อาทิโตเยว อุปปริกฺขิตพฺพานิ. ยตฺถ เอกํ นิทฺทิสิตพฺพํ, ตตฺถ เอกํ นิทฺทิสียติ. ตถา ทฺเว ยถา ตีณิ, น หิ อาทีหิ อนิกฺขิตฺเต เหตุ วา นิสฺสนฺโท วา ผลํ วา นิทฺทิสิตพฺพํ.
อยญฺเจตฺถ คาถา—
“ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา,
โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;
นิหียติ ตสฺส ยโส,
กาฬปกฺเขว จนฺทิมา”.
กตฺถ ฉนฺทา จ อยํ โลโภ ยถา นิทฺทิฏฺฐํ ปุพฺเพ. อิทํ โมหาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ อโลภาธิฏฺฐานํ?
“อสุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ,
อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;_
โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุํ,
สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;
ตํ เว นปฺปสหติ มาโร,
วาโต เสลํว ปพฺพตนฺ”ติ.
ตตฺถ ยา อสุภาย อุปปริกฺขา, อยํ กาเมสุ อาทีนวทสฺสเนน ปริจฺจาโค. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต ตเสฺสว อโลภสฺส ปาริปูริยํ มม อายตนโสจิตํ อนุปาทาย. โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุนฺติ รสตณฺหาปหานํ. อิติ อยํ อโลโภ อสุภานุปสฺสิตาย วตฺถุโต ธารยติ, โส อโลโภ เหตุ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โคจรโต ธารยติ, โภชเนมตฺตญฺญุตาย ปรโต ธารยติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํ ว ปพฺพตนฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ โยเยว ธมฺโม อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺโต, โสเยว มชฺเฌ เจว อวสาเน จ.
นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ อสมุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปหานาย, ยถยิทํ อสุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อสุภนิมิตฺตํ มนสิกโรนฺตสฺส อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ. อิทํ อโลภสฺส วตฺถุ. ยํ ปุน อนุปฺปนฺโน กามราโค ปริยาทิยติ รูปราคํ อรูปราคํ, อิติ ผลํ. อิติ อยมฺปิ จ ธมฺโม นิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. อิทํ อโลภาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ อโทสาธิฏฺฐานํ?
“เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต,
เมตฺตายติ กุสโล เตน โหติ;
สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ,
ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญํ”.
เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต เมตฺตายตีติ อยํ อโทโส. นิคฺฆาเตน อสฺสาโท, กุสโล เตน โหตีติ เตน กุสเลน ธมฺเมน สํยุตฺโต ธมฺมปญฺญตฺติํ คจฺฉติ. กุสโลติ ยถา ปญฺญาย ปญฺโญ ปณฺฑิจฺเจน ปณฺฑิโต. ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญนฺติ ตสฺสาเยว วิปาโก อยํ โลกิยสฺส, น หิ โลกุตฺตรสฺส. ตตฺถ ยา เมตฺตายนา, อยํ เหตุ. ยํ กุสโล ภวติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยาว อพฺยาปชฺโช ภูมิยํ พหุปุญฺญํ ปสวติ, อิทํ ผลํ. อิติ อโทโส นิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอกาทสานิสํสา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา. ตตฺถ ยา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อยํ อริยธมฺเมสุ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โลกิกาย ภูมิกา เหตุ, ยํ สุขํ อายติํ มนาโป โหติ มนุสฺสานํ, อิเม เอกาทส ธมฺมา นิสฺสนฺโท. ยญฺจ อกตาวี พฺรหฺมกาเย อุปปชฺชติ. อิทํ ผลํ. อิทํ อโทสาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ อโมหาธิฏฺฐานํ?
“ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ,
ยายํ นิพฺเพธคามินี;
ยาย สมฺมา ปชานาติ,
ชาติมรณสงฺขยํ”.
ปญฺญา หิ เสฏฺฐาติ วตฺถุํ. นิพฺเพธคามินีติ นิพฺพานคามินิยํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติ. สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยนฺติ อโมโห. ปญฺญาติ เหตุ. ยํ ปชานาติ อยํ นิสฺสนฺโท. โย ชาติมรณสงฺขโย, อิทํ ผลํ. อิติ อโมโห นิทฺทิฏฺโฐ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ กตมํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ อญฺญินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ “อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยา จ มคฺโค, อิทํ อญฺญินฺทฺริยํ. อาสวกฺขยา อนาสโว โหติ, อิทํ วุจฺจติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ. ตถายํ ปญฺญา, อยํ เหตุ. ยํ ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, ยา ปชานาติ, อยํ นิสฺสนฺโท. เยน สพฺพโส อาสวานํ ขยา เหตุ, ยํ ขเย ญาณมุปฺปชฺชติ, อนุปฺปาเท ญาณญฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ อรหตฺตํ, อิทํ ผลํ. ตตฺถ ขีณา เม ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียนฺติ, อิทํ ขเย ญาณํ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามีติ อิทํ อนุปฺปาเท ญาณํ. อิติ อิมานิ อินฺทฺริยานิ อโมโห นิทฺทิฏฺโฐ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ. อิมานิ อสาธารณานิ นิทฺทิฏฺฐานิ.
ตตฺถ กตมานิ กุสลมูลานิ สาธารณานิ? กุสลญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ กุสลมูลญฺเจว. ตตฺถ กตมํ กุสลมูลํ? อโลโภ อโทโส อโมโห. ตตฺถ กตมํ กุสลํ? อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ สมฺมาทิฏฺฐิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ ยานิ กุสลมูลานิ, อยํ เหตุ. ยญฺจ อโลโภ ตีณิ กมฺมานิ สมุฏฺฐาเปติ สงฺกปฺปํ วายามํ สมาธิญฺจ, อยํ อโลภสฺส นิสฺสนฺโท. ตตฺถ โย อโทโส, อยํ เหตุ. ยํ ตโย ธมฺเม ปฏฺฐเปติ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวญฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตตฺถ โย อโมโห เหตุ, ยํ ทฺเว ธมฺเม อุปฏฺฐเปติ อวิปรีตทสฺสนมฺปิ จ อนภิลาปนํ, อยํ นิสฺสนฺโท. อิมสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ยํ ผลํ, ตา ทฺเว วิมุตฺติโย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชา วิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ นิทฺทิฏฺฐานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. เอวํ สาธารณานิ กุสลานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ.
ยตฺถ ทุเว ยตฺถ ตีณิ. อยญฺเจตฺถ คาถา.
“ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ,
ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต,
อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวนฺ”ติ.
ตุลมตุลญฺจ สมฺภวนฺติ ตุลสงฺขตํ อตุลสงฺขตํ. ตตฺถ เย สงฺขตา ตุลํ, เต ทฺเว ธมฺมา อสฺสาโท จ อาทีนโว จ ตุลิตา ภวนฺติ. เอตฺตโก กาเมสุ อสฺสาโท. เอตฺตโก อาทีนโว อิมสฺส, อิทํ นิสฺสรณนฺติ อิติ นิพฺพานํ ปชานาติ. ทฺวีหิ การเณหิ อตุลํ น จ สกฺกา ตุลยิตุํ. เอตฺตกํ เอตํ เนตํ ปรมตฺถีติ เตน อตุลํ. อถ ปาปุณา รตนํ กริตฺวา อจฺฉริยภาเวน อตุลํ. ตตฺถ กุสลสฺส จ อภิสมฺภวา ชานนา ปสฺสนา, อยํ อโมโห. ยํ ตตฺถ ญาตา โอสิรณา ภวสงฺขารานํ, อยํ อโลโภ. ยํ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโตติ วิกฺเขปปฏิสํหรณา, อยํ อโทโส. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. ตุลมตุลสมฺภวนฺติ อยํ อโมโห. โย ภวสงฺขารานํ สโมสรณํ โลโภ สมฺมาสมาธีนํ อสฺสาโท, อยํ เหตุ. ยํ อชฺฌตฺตรโต อวิชฺชณฺฑโกสํ สมฺเภโท, อยํ นิสฺสนฺโท. สา ปวตฺติ อิมานิ ตีณิ นิทฺทิฏฺฐานิ กุสลมูลานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอตฺตาวตา เอสา ปวตฺติ จ นิวตฺติ จ อกุสลมูเลหิ ปวตฺตติ, กุสลมูเลหิ นิวตฺตตีติ อิเมหิ จ ตีหิ สพฺพํ อกุสลมูลํ สโมสรณํ คจฺฉติ. โส ธมฺเม วา วจนโต นิทฺทิฏฺโฐ ตณฺหาติ วา โกโธติ วา อสมฺปชญฺญนฺติ วา อนุสโยติ วา มกฺโขติ วา ปฬาโสติ วา อสฺสตีติ วา อิสฺสาติ วา มจฺฉริยนฺติ วา อญฺญาณนฺติ วา, เตหิ เย จ วตฺถูหิ นิทฺทิสิตพฺพํ. ยสฺสิมานิ ทฺเว วจนานิ ธมฺมปทานิ นิทฺทิฏฺฐานิ น โส อตฺถิ กิเลสา, โย อิเมสุ นวสุ ปเทสุ สโมธานํ สโมสรณํ คจฺฉติ. อยํ กิเลโส, น จ โลโภ, น จ โทโส, น จ โมโห.
ยถา อกุสลมูลานิ, เอวํ กุสลานิ ปฏิกฺเขเปน นิทฺทิสิตพฺพานิ. อิทํ อโมหาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํ?
“กาเยน กุสลํ กเร,
อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา,
กาเยน สุจริตํ จเร”.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ. ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, อิทํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํ?
“สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต,
ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ,
สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถํ”.
จตฺตาริมานิ จ วจีสุจริตานิ อิทํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํ?
“มเนน กุสลํ กมฺมํ,
มนสา สํวุโต ภเว;
มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา,
มนสา สุจริตํ จเร”.
ตีณิมานิ มโนสุจริตานิ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺฐิ, อิทํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ?
“วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต,
กาเยน จ นากุสลํ กยิรา;
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย,
อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํ”.
ติโสฺส อิมา, ภิกฺขเว, ปาริสุทฺธิโย— กายกมฺมปาริสุทฺธิ, วาจากมฺมปาริสุทฺธิ, มโนกมฺมปาริสุทฺธิ.
ตตฺถ กตมา กายกมฺมปาริสุทฺธิ? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี. ตตฺถ กตมา วจีกมฺมปาริสุทฺธิ? มุสาวาทา เวรมณี …เป… สมฺผปฺปลาปา เวรมณี. ตตฺถ กตมา มโนกมฺมปาริสุทฺธิ? อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐิ. อิทํ สาธารณสุตฺตํ.
อิติ สาธารณานิ จ สุตฺตานิ อสาธารณานิ จ สุตฺตานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ. ปฏิวิชฺฌิตฺวา วาจาย กาเยน จ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ.
ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?
“ยสฺส สทฺธา ตถาคเต,
อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา;
สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณํ,
อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
สํเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ,
อุชุภูตญฺจ ทสฺสนํ;_
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ,
อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
สทฺธา เว นนฺทิกา อาราธิโก,
โน ตสฺส สทฺโธติ;
สพฺพํ สิยาติ ภควนฺตํ,
ตถารูโป ธมฺมสมฺปสาโท”.
อิทํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ วีริยาธิฏฺฐานํ?
“อารมฺภถ นิกฺกมถ,
ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ,
นฬาคารํว กุญฺชโร”.
จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา, อิทํ วีริยาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?
“สตีมโต สทา ภทฺทํ,
ภทฺทมตฺถุ สตีมโต;
สตีมโต สทา เสโยฺย,
สตีมา สุขเมธติ”.
จตฺตาโร สติปฏฺฐานา วิตฺถาเรน กาตพฺพา, อิทํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?
“อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ,
เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;
สพฺเพ น ชญฺญา กสิณาปิ ปาณิโน,
สนฺตํ สมาธิํ อรณํ นิเสวโต”.
ตโยเม, ภิกฺขเว, สมาธี— สวิตกฺโก สวิจาโร, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต, อวิตกฺโก อวิจาโร. อิทํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตมํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?
ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมินฺติ วิตฺถาเรน.
ติโสฺส อิมา, ภิกฺขเว, ปญฺญา— สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สุตฺตํ, อิมานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิ?
“อวีตราโค กาเมสุ,
ยสฺส ปญฺจินฺทฺริยา มุทู;
สทฺธา สติ จ วีริยํ,
สมโถ จ วิปสฺสนา;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช,
ปุพฺเพว อุปหญฺญติ”.
ปญฺจิมานิ อินฺทฺริยานิ. สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ. ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเท วิตฺถาเรน สุตฺตํ กาตพฺพํ. อิมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิ. ยํ ยสฺส สมฺพนฺธํ กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา เตน เตน อธิฏฺฐาเนน ตํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ, นตฺถญฺโญ ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพ. ตตฺถ สาธารณํ กุสลํ นาปิ กุสลํ อกุสลํ ยถา สาธารณานิ จ กุสลมูลานิ สาธารณานิ จ อกุสลมูลานิ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ ปชหติ …เป… จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา กุสลํ อกุสลญฺจ.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
วิตกฺโก หิ มมตฺถิโก,
ททํ ปิโย นโร อิติ;
โย ปาณมติปาเตติ,
ตีณิ ตสฺส พาลลกฺขณํ.
สตญฺเจว สหสฺสานํ,
เย จ สมณพฺราหฺมณา;
ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา,
จตูหิ อคตีหิ จ.
อสุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ,
นิมิตฺเตสุ อสุภา จ;
เอกมฺปิ เจ ปิยํ ปาณํ,
มิตฺตา สเจ สุภาสิตา.
ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ,
อนุญฺญา ตีณิ อินฺทฺริยานิ;
กุสลากุสลมูลานิ จ,
ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ.
กาเยน กุสลํ กเร,
ตีณิ สุจริตานิ จ;
สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ,
สนฺโต วจีสุจริตานิ จ.
กาเยน จ กุสลํ กยิรา,
มโนทุจฺจริตานิ จ;
กายานุรกฺขี จ สทา,
ติโสฺส จ ปาริสุทฺธิโย.
ยสฺส สทฺธา ตถาคเต,
สมุปฺปาเท จ เทสิโต;
อารมฺภถ นิกฺกมถ,
ยา จ สมฺมปฺปธานตา.
สตีมโต สทา ภทฺทํ,
สติปฏฺฐานภาวนา;
อากงฺขโต จ อนญฺญาณํ,
เย จ ตีณิ สมาธโย.
ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ,
ติโสฺส ปญฺญา ปกาสิตา;
อวีตราโค กาเมสุ,
ตเถว ปญฺจินฺทฺริยา.
อิติ เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส
ตติยภูมิ สุตฺตาธิฏฺฐานํ นาม.