4 สุตฺตวิจยจตุตฺถภูมิ
ตตฺถ กตโม สุตฺตวิจโย?
ตตฺถ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปุพฺพาปรโส สาธุกํ อุปปริกฺขิยติ. กิํ นุ โข อิทํ สุตฺตํ อารภิ …เป… เตหิ สุตฺเตหิ สห อธิสนฺนฏฺเฐหิ ยุชฺชติ อุทาหุ น ยุชฺชตีติ?
ยถา ภควา กิเลเส อาทิมฺหิ ตตฺถ เทเสติ. กิํ เทสิตํ? เตสํ กิเลสานํ ปหานํ อุทาหุ โน เทสิตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ยทิ น เทสิตํ ภควติ เตสํ กิเลสานํ ปหานํ กุสลา ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา; ยตฺถ เต อกุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. สเจ สมนฺเนหมาโน น ลภติ. ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา วีมํสิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยสุตฺตํ, ยทิ กิเลสา อปกฑฺฒิยนฺตา. เย วา น เทนฺติ ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพา อริยมคฺคธมฺมา ตาสุ ภูมีสุ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ น คจฺฉนฺตีติ. ยตฺตกา ปน กิเลสา เทสิตา. น ตตฺตกา อริยธมฺมา เทสิตา. ยตฺถ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ เย กิเลสา อริยธมฺมานํ ปฏิปกฺเขน น ยุชฺชนฺติ, เต อปกฑฺฒิตพฺพา, สเจ อปกฑฺฒิยนฺตา โยชนํ เทติ. ตตฺถ เอวํ วีมํสิตพฺพํ. ทฺเว ตีณิ วา ตทุตฺตริ วา กิเลสา เอเกน อริยมคฺเคน ปหานํ คจฺฉนฺตีติ. สเจ เอวํ วีมํสิยนฺตา โยชนํ เทติ, ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ปรมฺปราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา สุตฺตสฺส อตฺโถ จ นตฺโถ จ. ยํ วา น สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ เนว สุตฺตํ วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. เอวํ ยถา อาทิมฺหิ กุสลา ธมฺมา โหนฺติ. เย กิเลสา เต ปหีเนยฺยาติ. เต อุปปริกฺขิตพฺพา. ปุโร วา กุสโล ปฏิปกฺเขน วา ปุโร เทสนา, อนูนา อนธิกา อุคฺคเหตพฺพา. ยถา ปฐโม อุตฺติโล เยสมิทานิ กิเลสานํ เย อริยธมฺมา เทสิตา อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺตีติ วิจินิตพฺพา. ยทิ อุปปริกฺขิยมานา ยุชฺชนฺติ, คเหตพฺพา. อถ น ยุชฺชนฺติ, เย กิเลสา อปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต กิเลสา อปริปกฺขิตพฺพา. เย จ อริยธมฺมา ปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต อริยธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา. น หิ อริยธมฺมา อนาคามิกิเลสปฺปหานํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อริยธมฺมา สพฺพกิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ. ยถา กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตาติ กาเรตฺวา อกุสลสฺส ราคสฺส ปหานาย สมฺภวติ พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉติ. ตสฺมา อุโภ กิเลสา อุปปริกฺขิตพฺพา. โย โย จ ธมฺโม อุปทิสิยติ กุสโล วา อกุสโล วา โส อปกฑฺฒิตพฺโพ. สเจ เต ยุชฺชนฺติ อปกฑฺฒิยมาโน นตฺถิ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ทฺเว วา กิเลสา เอเกน อริยธมฺเมน ปหีเนยฺยาติ ทฺวีหิ วา อริยธมฺเมหิ เอโก วา กิเลโส ปหียตีติ.
อถ วา เอวมฺปิ อุปปริกฺขิยมานํ ยุชฺชติ, ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา ยถา ยุชฺชติ ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา, ยถา นนุ สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ, น หิ สุตฺเต วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. กิเลโส มํ อริยธมฺเมสุ เทสิเตสุ อุภยโต อุปปริกฺขิตพฺพํ. กิร เย วา อิเม กิเลสา เทสิตา เย จ อริยธมฺมา เทสิตา คาถาย วา พฺยากรเณน วา, กิํ นุ โข อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺติ? อิเม วา อริยธมฺมา อิเมสํ กิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺตีติ. กิญฺจาปิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสลา ธมฺมา ปหานํ คจฺฉนฺติ. น ตุ สพฺเพหิ อริยธมฺเมหิ สพฺพากุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ยถา เมตฺตา กุสโล อกุสโล จ ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโคติ กาเรตฺวา เมตฺตาย ราโค ปหานํ, พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉนฺติ. เอวํ กิเลโสติ กาเรตฺวา สุตฺเตน ปหานํ คจฺฉติ. น สุตฺโต ธมฺโมติ กาเรตฺวา สพฺพํ กิเลสสฺส ปหานาย สํวตฺตติ. ยํ ตุ สุตฺตสฺส อริยธมฺโม สํกิเลสปฏิปกฺโข, โส เตน ปหานํ คจฺฉตีติ.
ตตฺถ กุสเล เทสิเต สุตฺเต พฺยากรเณ วา สํกิเลสา น ยุชฺชนฺติ อริยธมฺมา วา, เต มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพาวยเวน อปกฑฺฒิตพฺพา. ตตฺถ กิเลเสหิ จ เทสิเตหิ อริยธมฺเมสุ จ ยทิปิ เตน อริยธมฺเมน เต กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถปิ อุตฺตริ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เกน การเณน เอเต กิเลสา ปชหิตพฺพา, เกน การเณน อริยธมฺมา เทสิตาติ? เยน เยน วา อากาเรน อริยธมฺมา เทสิตา, เตน เตน ปกาเรน อยํ กิเลโส ฐิโต. อตฺถิ หิ เอโก กิเลโส, เตน วา อริยธมฺมา น อญฺญถา อญฺญถา ปหาตพฺโพ, ยถา ทิฏฺฐิ ราโค อวิชฺชา จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สา เจ เอวญฺจ อวิชฺชา ภาวนาย ภูมิ วา ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา. สาเยว อุทฺธมฺภาคิยํ อสงฺขตทสฺสนาย วิมุตฺติยา อนิมิตฺเตน เจโตสมาธินา อมนสิกาเรน ปหียติ. เอวํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ภาวนาย ปหาตพฺพา ภาวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ปติเสวนา ปหาตพฺพา ปติเสวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, เอวํ วิโนทนปหาตพฺพา ยาว สตฺต อาสวา กาตพฺพา, ยาวญฺญถา. อญฺญถา เหส ธมฺโม ปหาตพฺโพ อญฺเญนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, โส อริยธมฺโม อญฺญถา ปริเยสิตพฺโพ. ยทิ อยํ ธมฺโม ปริเยสโต โย จ เทเสติ เยน เยนากาเรน, โส อริยธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, เตนากาเรน กิเลโส ปหียติ. โส ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อถ น ยุชฺชติ ยทิ หิ เตน สุตฺเตน วิหิตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. ยถา ยุชฺชติ, ตถา คเหตพฺพํ. ยถา น ยุชฺชติ, ตถา น คเหตพฺพํ, อทฺธา เอตํ ภควตา น ภาสิตํ, อายสฺมตา วา ทุคฺคหิตํ, ยถา มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพํ, ภควตา ยถาภูตํ เทสิตํ, โย จ ธมฺโม เทสิโต กุสโล จ อกุสโล จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ ปจฺจยา วินา ธมฺโม อปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โก อากาโร ปริเยสนาย?
ตตฺถ ตถารูปํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ โสยํ ธมฺโม วุตฺโตติ อิทํ วีมํสิตพฺพํ. โส จ ปจฺจโย ติวิโธ— มุทุ มชฺโฌ อธิมตฺโต. ตตฺถ มุทุมฺหิ ปจฺจเย มุทุธมฺโม คเหตพฺโพ, เอวํ สเตฺยส ปจฺจโย ทุวิโธ ปรมฺปราปจฺจโย จ สมนนฺตรปจฺจโย จ. โส ปจฺจโย มุทุเตน พฺยาธิมตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. กิํการณํ? อญฺญตโรปิ ปจฺจโย อญฺเญหิ ปจฺจเยหิ ปริยตฺติํ วา ปาริปูริํ วา คจฺฉติ. ตตฺถ โย ธมฺโม เทสิโต, ตสฺส ธมฺมสฺส เอเตน วา การเณน วา เหตุ ปริเยสิตพฺโพ. ยถา ปจฺจโย เหตุนา ปจฺจเยน จ, โส ตสฺส ธมฺมสฺส นิสฺสนฺโท ปริเยสิตพฺโพ. ยถา นิทฺทิฏฺโฐ อธิฏฺฐาเน ปธานํ ปริเยสติ, โส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ มุทุสฺส ธมฺมสฺส อธิมตฺโต นิสฺสนฺโท อธิมตฺตสฺส วา นิสฺสนฺทสฺส มุทุธมฺโม, อถ มุทุสฺส มุทุ มชฺฌาย มชฺโฌ อธิมตฺตสฺส อธิมตฺโต ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ, อถ น ยุชฺชติ น คเหตพฺพํ. ยญฺจ ภควา อารภติ ธมฺมํ เทเสตุํ, ตํเยว ธมฺมํ มชฺฌนฺตปริโยสานํ เทเสติ, ยถา สุตฺตาธิฏฺฐาเน ธมฺมา อาทิมฺหิ นิทฺทิสติ, ตํเยว พหุ ตสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสานํ. ตสฺส หิ ธมฺมสฺส วเสน ตํ สุตฺตํ โหติ คาถา วา พฺยากรณํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ วา, ยถา ปน ทุวิธา อนุรูปนฺติ วา ถปนา จ เทสนาถปนา. รูปนฺติปิ ธมฺมสฺส ปริเยสิตพฺพา. ยถา จ ภควตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สํวรณํ เทสิตํ ตณฺหาย นิคฺคหณตฺถํ อิจฺฉาว โหติ. เทเสติ ยถา โคปาลโกปเม สุตฺเต อญฺเญหิปิ สุตฺเตหิ ภควา ภาสติ อิจฺฉาว โหติ มชฺฌิมนิกาเย วิตกฺโก อยํ ภควโต เทสนานุรูปนฺติ อิติ โส ธมฺโม อญฺเญสุปิ เวยฺยากรเณสุ ปริเยสิตพฺโพ. น หิ เอกํ หิ สุตฺเต ทฏฺฐพฺโพ. ยุชฺชนํ ตํ คเหตพฺพํ.
ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ? ยํ กิญฺจิ สุตฺตํ ภควตา น ภาสิตํ ตญฺจ สุตฺเตสุเยว ทิสฺสติ, เอวเมตํ ธาเรตพฺพํ. ยถา อสุเกน ภาสิตนฺติ, ตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. กิํ นุ โข อิมํ สุตฺตํ อนุญฺญาตํ ขมํ ภควโต อุทาหุ นานุญฺญาตํ ขมํ, กิญฺจิ รูปญฺจ สุตฺตํ ภควโต อนุญฺญาตํ ขมํ กิญฺจิ รูปญฺจ นานุญฺญาตํ ขมํ? ยํ สพฺพโส อโนตาเรตฺวา ทสพโล โคจรํ เทเสติ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ ภควโต นานุญฺญาตํ ขมํ. อตฺถิปิ โส สาวโก ทสพลานํ โคจรํ ชานาติ โอธิโส อโนธิโส, ตํ ปน พลํ สพฺพโส น ชานาติ อญฺญถา นาม สวเนน, ยถา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน เยน พฺราหฺมโณ โอวทิโต, ตสฺส อายสฺมโต นตฺถิ อินฺทฺริยพลเวมตฺตญาณํ, เตน ปุคฺคลปโร ปรญฺจ ตํ อชานนฺโต สติ อุตฺตริกรณีเย อุปฺปาทิโต, โส ภควตา อปสาทิโต. ยถาว อายสฺมา มหากสฺสโป ภาคิเนยฺยํ โอวทติ อนนฺตริยสมนฺนาคโต อิทฺธิปาฏิหีเรน องฺคุลิโย อทีเปตฺวา ยํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส ยถาภูตํ ญาณํ, ตสฺส อายสฺมโต สํวิชฺชเต, เตน นํ โอวทติ, ตํ ภควา กโรติ.
“สเจปิ ทส ปชฺโชเต,
ธารยิสฺสสิ กสฺสป;
เนว ทกฺขติ รูปานิ,
จกฺขุ ตสฺส น วิชฺชตี”ติ.
อปิ จ โข ยถา ทูโต ราชวจเนน สตฺตมนุสาสติ, เอวํ เสสานุโค อญฺญาตกํ โฆสํ ปเรสํ เทเสติ. อนุญฺญาตขมสุตฺตํ คเหตพฺพํ. อนนุญฺญาตขมํ น คเหตพฺพํ.
ตตฺถ กตโม สุตฺตสงฺกโร? ปญฺจวิธํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อญฺญํ อาราเธยฺย อญฺญํ เทเสติ อญฺญสฺส จ สุตฺตสฺส อตฺถํ อญฺญมฺหิ สุตฺเต นิทฺทิสติ. สุตฺตสฺส วา หิ อเนกาการํ อตฺถํ นิทฺทิสติ. อริยธมฺมสาธเน อตฺถํ วิวรติ. วาสนาภาคิยสฺส อตฺถํ ทสฺสนภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อตฺถํ อุทฺธมฺภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. มุทุมชฺฌานํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺเตสุ สุตฺเตสุ นิทฺทิสติ. อิติ อยํ สุตฺตํ สมฺเภทํ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ นิทฺเทเสน จ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตายปิ จ อตฺเถน จ พฺยญฺชเนน จ โย สมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตสงฺกโร. โย อสมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตวิจโย.
ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา
ปุริมานํ อกฺขณฺฑํ,
ยถาภูตสฺส ปจฺจโย;
นิสฺสนฺโท วาสนาสทฺธิ,
อนุญฺญา สุตฺตสงฺกโร.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
สุตฺตวิจโย นาม จตุตฺถภูมิ.