5 หารวิภงฺคปญฺจมภูมิ
ตตฺถ กตโม หารวิภงฺโค ? ยตฺถ โสฬส หารา อกฺขรโส เภทํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อาทิมฺหิ เทสนาหาโร . ตตฺถ อยํ คาถา กุสลา วา อกุสลา วา สจฺจานิ วา สจฺเจกเทโส วา. กิํ เทสิตนฺติ? สุตฺเต วีมํสา เทสนาหาโร. ยถา อริยสจฺจานิ นิกฺเขโป จตฺตาริ สจฺจานิ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ. ยานิ จ อฏฺฐารส ปทานิ ทุกฺขโต สตฺต ปทานิ สงฺเขเปน กายิเกน เจตสิเกน ทุกฺเขน, อปฺปิยสมฺปโยเคน ปิยวิปฺปโยเคน จ ตีหิ จ สงฺขตาหิ. ตตฺถ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติโสฺส ทุกฺขตา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขตา จ สงฺขตลกฺขณํ, วิปริณามทุกฺขตาย ทุกฺขตาติ อญฺญถตฺตํ จ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา, อิเมสํ ติณฺณํ สงฺขตลกฺขณานํ ตีสุ เวทนาภูมีสุ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา ตโย สงฺขตลกฺขณํ, สุขา เวทนาย จ วิปริณามทุกฺขตาย จ ทุกฺขตาติ อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขาเวทนา ทุกฺขทุกฺขตา จ ทุกฺขตา อิมมฺหิ อิเมสุ นวปเทสุ ปฐมเกสุ สตฺตสุ ปเทสุ โสฬสสุ ปเทสุ ทุกฺขา ปริเยสิตพฺพา, เอกาทส ทุกฺขตาย จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐํ. ปาตุภาวลกฺขณา ชาติยา จ ปาตุภาวจุติลกฺขโณ จุโตติ วิตฺถาเรน ปนฺนรสปทานิ กตฺตพฺพานิ, เอวํ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ สตฺตสุ ทสสุ ปเทสุ ปญฺญาส ติวิเธ จ สาสนปฺปฏฺฐาเน อฏฺฐารสวิเธสุ จ สุตฺตาธิฏฺฐาเนสุ ทสวิเธสุ จ สุตฺตวิเธเยฺยสุ โสฬสวิเธสุ จ หาเรสุ เอกวีสติวิธาย จ ปวิจยวีมํสายาติ อิทํ เทสิตํ. ยถาภูตญฺจ เทสิตนฺติ, อยํ วุจฺจติ เทสนาหาโร. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร ?
“ปทํ ปญฺหา จ ปุจฺฉา จ,
กิํ ปุพฺพํ กิญฺจ ปจฺฉิมํ;
อนุคีติ สา จ วิจโย,
หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโฐ”.
ปทนฺติ ปฐมํ ปทํ. ตสฺส โก อตฺโถ? ยํ ภควา ปุฏฺโฐ อายสฺมตา อชิเตน ตํ คเหตพฺพํ, กติปทานิ ปุฏฺฐานิ ยถา กิํ เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ คาถา, อิมานิ กติปทานิ จตฺตาริ อิติ วิสชฺชนาย ปุจฺฉา. ยตฺตเกหิ ปเทหิ ภควตา วิสชฺชิตานิ ปทานิ อิติ ปุจฺฉาย จ ยา ปทานํ สงฺกาสนา, อิทํ วุจฺจติ ปทนฺติ.
ปญฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. กติ ปญฺหา? เอโก วา ทฺเว วา ตทุตฺตริ วา อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ เอโก ปญฺโห, อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ โหติ, สมฺพหุลานิปิ ปทานิ เอกเมวตฺถํ ปุจฺฉติ. อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อนุปริวตฺตีนิ ตํ พฺยญฺชเนน เอโก ปญฺโหว โหติ. เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ โลกํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ ตํเยว ปุจฺฉติ. กิํสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ ตํเยว ปุจฺฉติ. เอวํ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ เอโก ปญฺโห โหติ, โส ปญฺโห จตุพฺพิโธ เอกํสพฺยากรณีโย วิภชฺชพฺยากรณีโย ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ฐปนิโยติ. ตตฺถ จกฺขุ อนิจฺจนฺติ เอกํสพฺยากรณีโย, ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, สิยา อนิจฺจํ น จกฺขุ, ยานิปิ อายตนานิ จ น จกฺขุ, ตานิปิ อนิจฺจนฺติ น จกฺขุเยว, อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย, ยํ จกฺขุ ตํ จกฺขุนฺทฺริยํ เนติ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย, ตํ จกฺขุ ตถาคโตติ ฐปนิโย. อญฺญตฺร จกฺขุนาติ ฐปนิโย ปญฺโห. อิทํ ปญฺหํ ภควา กิํ ปุจฺฉิโต, โลกสฺส สํกิเลโส ปุจฺฉิโต. กิํการณํ? ติวิโธ หิ สํกิเลโส ตณฺหาสํกิเลโส จ ทิฏฺฐิสํกิเลโส จ ทุจฺจริตสํกิเลโส จ. ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโตติ อวิชฺชํ ทเสฺสติ, ชปฺปาติ ตณฺหํ ทเสฺสติ, มหพฺภยนฺติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทเสฺสติ, โสตํ นาม สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส ทุกฺขเวทนีโย วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ภควา วิสชฺเชติ, จตูหิ โย ปเทหิ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ …เป… เอวํ วุจฺจติ.
ตทุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ, สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ คาถา, จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ ตํ ภควา ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ.
“ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ,
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปญฺญาเยเต ปิธียเร”.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ. อิทํ ปทนฺติ ปุจฺฉิโต, ตสฺส สํกิลิฏฺฐสฺส โลกสฺส โวทานํ ปุจฺฉิโต, โสตานิ ฉ ตณฺหากายา พหุลาธิวจเนน นิทฺทิฏฺฐา ภวนฺติ สพฺเพหิ อายตเนหิ. ตานิ โสตานิ เกน นิวาริยนฺตีติ ปริยุฏฺฐานปหานํ ปุจฺฉติ, เกน โสตา ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ภควา ฉสุ ทฺวาเรสุ สติยา เทเสติ, โย หิ สมฺปชาโน วิหรติ สติโทวาริเกน จ ตสฺส อินฺทฺริยานิ คุตฺตานิ สมฺภวนฺติ. ตตฺถ คุตฺเตสุ อินฺทฺริเยสุ ยา ยา วิปสฺสนา, สา สา เตสํ เตสํ โสตานํ ตสฺสา จ อวิชฺชาย โย โลโก นิวุโต อจฺจนฺตปหานาย สํวตฺตติ. เอวํ โสตานิ ปิหิตานิปิ ภวนฺติ ตโต อุตฺตริ ปุจฺฉติ.
ปญฺญา จ สติ จ นามรูปสฺส โข ตสฺส ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมฺม กตฺเถตํ อุปสมฺมติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ภควา เอเกน ปเทน วิสชฺเชติ.
“ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ,
อชิต ตํ วทามิ เต;
_ …เป… _
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน,
เอตฺเถตํ อุปสมฺมติ”.
อิมินา ปเญฺหน กิํ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ, ตํ ภควา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วิสชฺเชติ. ตตฺถ ปฐเมน ปเญฺหน สํกิเลสํ ปุจฺฉติ. ทุติเยน ปเญฺหน โวทานํ ปุจฺฉติ. ตติเยน ปเญฺหน โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ. จตุตฺเถน ปเญฺหน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปฏิปุจฺฉติ ตโต อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ.
“เย จ สงฺขาตธมฺมาเส,
เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ,
ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริส”.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ. กติ จ ปน เต ปเญฺห สงฺขาตธมฺมา จ อรหนฺตา เสกฺขา จ? กิํ ปุพฺพํ กิญฺจ ปจฺฉิมนฺติ อยมตฺโถ. ตตฺถ กตรํ ปฐมํ ปุจฺฉติ, กตรํ ปจฺฉา? อรหนฺตํ ปฐมํ ปุจฺฉติ. เสกฺขธมฺเม ตตฺถ เกน ปเทน สงฺขาตธมฺมาติ อรหนฺโต คหิตา, ปุถูติ เสกฺขา คหิตา. เตสํ เม นิปโกติ สาธารณํ ปทํ ภควนฺตํ ปุจฺฉติ. ตสฺส สาธารณานิ จ อสาธารณานิ จ ปเญฺหสุ ปุจฺฉิตพฺพานิ. ตํ ภควา วิสชฺเชติ. น ตถา ปุฏฺฐํ, ปฐมํ ปุฏฺฐํ, ตํ ปุจฺฉา วิสชฺเชติ. ยํ ปจฺฉา ปุจฺฉิตํ ปฐมํ วิสชฺเชติ. กิญฺจ อิทํ ปุจฺฉิตํ วิสุทฺธานํ วิสุชฺฌนฺตานญฺจ กา อิริยาติ อิทํ ปุจฺฉิ, ตํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย. มนสานาวิโล สิยาติ ปริยุฏฺฐานานิ วิตกฺเกน จ ภควา นิวาเรติ, ทฺเว ปน วิตกฺกอนาวิลตาย ปริยุฏฺฐานํ, ยถา นีวรเณสุ นิทฺทิฏฺฐํ. กุสลา สพฺพธมฺเมสูติ อรหนฺตํ วิสชฺเชติ.
เกนสฺสุ ตรติ โอฆนฺติ คาถา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. จตฺตาโรเยว ปญฺหา. กิํการณํ, น หิ เอตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ ยถา ปฐมํ อชิตปเญฺหสุ, ตสฺส น เอกํเสน พหูนิ วิสชฺชนานิ, พหุกา ปญฺหา, เอโกว น จาปิ, สพฺเพ ปุจฺฉติ, ปุพฺเพ วิสชฺชิโต, ยถา จตุตฺโถ อชิตปเญฺห, ยํ เอตฺถ ยถาภูตํ ปริเยสนาปทพนฺเธน วิสชฺชนาโย เอวํ ยถาภูตํ ปริเยสติ. โย ปุน เอตฺถ ยํ เอวํ ปุจฺฉติ ตตฺถ อยมากาโร ปุจฺฉนายํ อนฺโตชฏา พหิชฏาติ คาถา ปุจฺฉิตวิสชฺชนาย มคฺคิตพฺพา. กถํ วิสชฺชิตาติ ภควาติ วิสชฺเชติ? สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญติ คาถา. ตตฺถ จิตฺตภาวนาย สมถา, ปญฺญาภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ เอวํ อนุมียติ, เย ธมฺมา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ ปหียนฺติ, เต อิเม อนฺโตชฏา พหิชฏา. ตตฺถ วิสชฺชนํ สมเถน ราโค ปหียติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชา. อชฺฌตฺตวตฺถุโก ราโค อนฺโตชฏา, พาหิรวตฺถุโก ราโค พหิชฏา. อชฺฌตฺตวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, อยํ อนฺโตชฏา. เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ จ พาหิรวตฺถุกานิ พหิชฏา, ยา หิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ยา ทิฏฺฐิภาคิเยน ภวิสฺสติ, อยํ ชฏา. ตถา สํขิตฺเตน ยา กาจิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ, อยํ อนฺโตชฏา. ยา กาจิ พาหิรวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ, อยํ พหิชฏา.
ยถา เทวตา ภควนฺตํ ปุจฺฉติ “จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ”ติ คาถา. ตตฺถ ภควา วิสชฺเชติ “เฉตฺวา นทฺธิํ วรตฺตํ จา”ติ คาถา, อิทํ ภควา ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ วิสชฺเชติ. อิมาย วิสชฺชนาย ภควา อนุมียติ กิเลเส เอตฺถ ปุริมาย คาถาย นิทฺทิสิตพฺเพน. ตํ หิ จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร วา หตฺถปาทา. นวทฺวารนฺติ นว วณมุขานิ. ยถา จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร อุปาทานา, อุปาทานปฺปจฺจยา ภโว, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ. นวทฺวารนฺติ นว มานวิธา, มานชาติกาย หิ ทุกฺขํ เสเยฺยนมฺหิ ปรโส ตีณิ ติกานิ ปุณฺณํ. ติเกน สํยุตฺตํ หิ ปญฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ นทฺธีติ ตณฺหา วิสชฺชียติ. วรตฺตนฺติ มานํ วิสชฺเชติ, อิจฺฉา โลโภ จ ปาปโกติ ปญฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ วิสมโลโภ ปาปโกติ นิทฺทิสิยติ สมูลตณฺหนฺติ. อญฺญาณมูลกา ตณฺหาติ อญฺญาณมูลกา ตณฺหา, ตณฺหาย จ ทิฏฺฐิยา จ ปหานํ. เย จ ปุน อญฺเญปิ เกจิ จตุจกฺกโยเคน เตเนว การเณน จ ยุชฺชนฺติ, สํสารคามิโน ธมฺมา สพฺเพ นิทฺทิสิตพฺพา. ตตฺถายํ คาถา วิสชฺชนา ปุจฺฉาย จ วิสชฺชนาย สเมติ. ยํ ยทิ สนฺเทน อถ สห พฺยากรเณน อนุคีติยํ จ โส วิจโยติ ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ.
อฏฺฐหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหติ. อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ นิกฺขิตฺตานิ. ฉหิ ปเทหิ ภควา อนุคายติ.
“โย เว น พฺยถติ ปตฺวา,
ปริสํ อุคฺควาทินิํ;
น จ หาเปติ วจนํ,
น จ ฉาเทติ สาสนํ.
อสนฺทิทฺธิํ จ ภณติ,
ปุจฺฉิโต น จ กุปฺปติ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ,
ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหตี”ติ.
ตตฺถ ปน ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ. สตฺตหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต ปิโย ครุภาวนีโยติ วิตฺถาเรน, อิทํ ภควา สตฺตหิ ปเทหิ อนุคายติ. อิติ พหุสฺสุตวา อนุคายติ, อปฺปตรกถํ ปทํ วา นิกฺเขโป, พหุสฺสุตวา นว ปทานิ นิกฺเขโป, อปฺปตริกา อนุคีติยา พหุตริกา อนุคายติ. อยํ วุจฺจติ เต อนุคีติ จ วิจโย, อยํ วิจโย นาม หาโร. (2)
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร ?
“สพฺเพสํ หารานํ,
ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;
ยุตฺตายุตฺติ ปริกฺขา,
หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโฐ”.
หารานํ โสฬสนฺนํ ยถา เทสนา ยถา วิจโย โย จ นิทฺทิสิยติ, อยํ นิทฺเทโส. อยํ ปุจฺฉา สุตฺเตสุ น ยุชฺชตีติ ยา ตตฺถ วีมํสา, อยํ ยุตฺติ.
ยถา หิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. สีลวตา, อานนฺท, ปุคฺคเลน น เวยฺยากรณิยา กินฺติ เม วิปฺปฏิสาโร อุปฺปาเทยฺย …เป… อพฺยากรณํ กตฺตพฺพํ, อยํ วิสุทฺธิยา มคฺโค. ตสฺส เหตุ โก ปจฺจโย, สีลกฺขนฺธสฺส จตฺตาริ จตฺตาริ เหตุ จ ปจฺจโย จ. สปฺปุริสสํเสโว โย จ ปติรูปเทสวาโส จ, อยํ อุปาทาปจฺจยตา สปฺปจฺจโย. ยํ โปราณกมฺมํ อสฺส วิปาโก ปจฺจโย, ตาย ปจฺจยาย อตฺตสมฺมาปณิธิ, อยํ เหตุ. อิติ สีลกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโยติ อิทํ โลกิกํ สีลํ.
ยํ ปน โลกุตฺตรํ สีลํ, ตสฺส ตีณิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย— สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ— อยํ ปจฺจโย. สตินฺทฺริยญฺจ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ เหตุ. ปญฺญาย นิพฺเพธคามินิยา, ยํ สีลํ ชายติ. โสตาปนฺนสฺส จ สีลํ เตนายํ เหตุ อยํ ปจฺจโย. ยํ ปุน สมาธิโน ปสฺสทฺธิ จ ปีติ จ ปาโมชฺชํ ปจฺจโย. ยํ สุขํ เหตุ เตน สมาธิกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโย. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปญฺญา. ตสฺส ปรโตโฆโส อชฺฌตฺตํ จ โยนิโส มนสิกาโร เหตุ จ ปจฺจโย จ, อิติ อิเม ตโย ขนฺธา สเหตู สปฺปจฺจยา เอวํ สตฺต ปญฺญา. สตฺตพฺยากรณีสุ จ สุตฺเตสุ น ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติหาโร. (3) โส จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺฐพฺโพ.
ตตฺถ กตมํ ปทฏฺฐานํ ?
“ธมฺมํ เทเสติ ชิโน,
ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐานํ;
อิติ ยาว สพฺพธมฺมา,_
เอโส หาโร ปทฏฺฐาโน”.
ตตฺถ ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ. เยสํ เกสญฺจิ กามราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา, เอเตสุ เยปิ ปญฺจสุ รูเปสุ อายตเนสุ นาญฺญตฺร เอเตหิ กามราคสฺส ปทฏฺฐานนฺติ. วุจฺจเต, เตน ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺจกฺขนฺธา สกฺกายทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํ. เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิราคสฺส ปทฏฺฐานํ. กามธาตุ กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ. อรูปธาตุ อรูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ. สุขสญฺญา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ. พฺยาปาทสญฺญา พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํ. อสมฺปชญฺญตา สมฺโมหสฺส ปทฏฺฐานํ. นว อาฆาตวตฺถูนิ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํ. นววิธํ มานํ มานสฺส ปทฏฺฐานํ. สุขา เวทนา ราคานุสยสฺส ปทฏฺฐานํ. ทุกฺขา เวทนา ปฏิฆานุสยสฺส ปทฏฺฐานํ. อทุกฺขมสุขา เวทนา อวิชฺชานุสยสฺส ปทฏฺฐานํ. อตฺตวาทุปาทานญฺจ มุสาวาโท จ โลภสฺส ปทฏฺฐานํ. ปาณาติปาโต จ ปิสุณวาจา จ ผรุสวาจา จ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํ. มิจฺฉตฺตญฺจ สมฺผปฺปลาโป จ โมหสฺส ปทฏฺฐานํ. ภวํ โภคญฺจ โวกาโร อหงฺการสฺส ปทฏฺฐานํ. พาหิรานํ ปริคฺคโห มมงฺการสฺส ปทฏฺฐานํ. กายสฺส สงฺคํ ทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํ. กายิกโทโส โทสสฺส ปทฏฺฐานํ. กายิกกาสาโว โลภสฺส ปทฏฺฐานํ. โย โย วา ปน ธมฺโม เยน เยน อารมฺมเณน อุปฺปชฺชติ สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา ธมฺมาธิฏฺฐาเนน วา อนุสยเนน วา, โส ธมฺโม ตสฺส ปทฏฺฐานํ. เตน สารมฺมเณน โส ธมฺโม อุปฺปชฺชติ.
ยถา มนุโสฺส ปุริมสฺส ปทสฺส ปทฏฺฐานํ อลภนฺโต ทุติยํ ปทํ อุทฺธรติ, โส ปจฺฉานุปทํ สํหรติ. ยทิ ปน โย น ทุติยปทสฺส ปทฏฺฐานํ ลภติ, อปรํ ปทํ อุทฺธรติ. ตสฺส โย เจโส ปจฺจโย ภวติ. เอวํ ธมฺโม กุสโล วา อกุสโล วา อพฺยากโต วา ปทฏฺฐานํ อลภนฺโต น ปวตฺตติ. ยถา ปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส โยนิลาโภ, อยํ วุจฺจติ ปทฏฺฐาโน หาโร. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร ?
“วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม,
เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;
สพฺเพ ภวนฺติ วุตฺตา,
โส หาโร ลกฺขโณ นาม”.
เยสญฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสตีติ คาถาย วุตฺตาย กายคตาสติยา วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ สติ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ เอเกน สติปฏฺฐาเนน. น หิ จิตฺตํ เอกสฺมิํ วิญฺญาณฏฺฐิติยา ปวตฺตติ, นานาสุ คตีสุ ปวตฺตติ, กายคตาสติยา วุตฺตาย วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตธมฺมคตา จ. น หิ กายคตาสติยา ภาวิตาย สติปฏฺฐานา จตฺตาโร ภาวนาปาริปูริํ น คจฺฉนฺติ. เอวํ ตสฺสทิเสสุ ธมฺเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพธมฺมา วุตฺตา จ ภวนฺติ.
สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ คาถา เจตสิกา ธมฺมา วุตฺตา, จิตฺเต รูปํ วุตฺตํ. อิทํ นามรูปํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตโต สจิตฺตปริโยทาปนา ยํ ยํ โอทเปติ, ตํ ทุกฺขํ. เยน โอทเปติ, โส มคฺโค. ยโต โอทปนา, โส นิโรโธ. จกฺขุํ จ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตตฺถ สหชาตา เวทนา สญฺญา เจตนา ผโสฺส มนสิกาโร เอเตเต ธมฺมา เอกลกฺขณา อุปฺปาทลกฺขเณน. โย จ รูเป นิพฺพินฺทติ, เวทนาย โส นิพฺพินฺทติ, สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณสุปิ โส นิพฺพินฺทติ. อิติ เย เอกลกฺขณา ธมฺมา, เตสํ เอกมฺหิ ธมฺเม นิทฺทิฏฺเฐ สพฺเพ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ลกฺขโณ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร ?
“นิรุตฺติ อธิปฺปาโย จ,
พฺยญฺชนา เทสนาย จ;
สุตฺตตฺโถ ปุพฺพาปรสนฺธิ,
เอโส หาโร จตุพฺยูโห”.
ตตฺถ กตมา นิรุตฺติ, สา กถํ ปริเยสิตพฺพา? ยถา วุตฺตํ ภควตา เอกาทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ขิปฺปํ ธมฺเมสุ มหตฺตํ ปาปุณาติ, อตฺถกุสโล จ โหติ, ธมฺมกุสโล จ โหติ, นิรุตฺติกุสโล จ โหติ, อิตฺถาธิวจนกุสโล จ โหติ, ปุริสาธิวจนกุสโล จ, วิปุริสาธิวจนกุสโล จ, อตีตาธิวจนกุสโล จ, อนาคตาธิวจนกุสโล จ, ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล จ. เอกาธิปฺปาเยน กุสโล นานาธิปฺปาเยน กุสโล. กิมฺหิ เทสิตํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อิตฺถาธิวจเนน ปุริสาธิวจเนน วิปุริสาธิวจเนน สพฺพํ ยถาสุตฺตํ นิทฺทิฏฺฐํ. ตํ พฺยญฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลโต โย ยํ สุตฺตสฺส สุนิรุตฺติทุนฺนิรุตฺติตํ อเวกฺขติ, อิทํ เอวํ นิโรปยิตพฺพํ. อิทมฺปิ น นิโรปยิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต นิรุตฺติโกสลฺลํ.
ตตฺถ กตมํ อธิปฺปายโกสลฺลํ? ยถาเทสิตสฺส สุตฺตสฺส สพฺพสฺส วารํ คจฺฉติ อิเมน ภควตา เทสิตพฺพนฺติ. ยถา กิํ อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ คาถา. เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อสีติเมว อากงฺขนฺติ เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย.
“โยคสฺส กาลํ น นิวตฺตติ ยา จ,
โส น ตตฺถ ปาปินฺตเว ภวนฺติ;
เวทนามคฺไคสินา ปเวทิตํ,
ธุตรชาสวา ทุกฺขา ปโมกฺขาตา”.
เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเข นาสฺสาทกา, เต วีริยมารภิสฺสนฺติ ทุกฺขกฺขยายาติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิติ คาถาย วา พฺยากรเณน วา เทสิเต อิมินา สุตฺเตน สาธกา, โย เอวํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชตีติ โส อธิปฺปาโย, อยํ วุจฺจติ เทสนาธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ? ยํ คาถายํ วา สุตฺเตสุ วา ปทานิ อสีติ ตานิ ภวนฺติ เอวํ วา เอวเมติ ตสฺสา คาถาย สุตฺตสฺส วา ยานิ ปุริมานิ ปทานิ ยานิ จ ปจฺฉิมกานิ, ตานิ สโมสาเรตพฺพานิ. เอวํ โส ปุพฺพาปเรน สนฺธิ ญายติ. ยา เอกา สมารทฺธา คาถา ทฺเว ตีณิ วา ตสฺส เมกเทเส ภาสิตานํ อภาสิตาหิ คาถาหิ อนิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ ภวติ ตทุปธาริตพฺพํ. ยํว สพฺพา อิติสฺส ปริเยสมานสฺส ปริเยสนา กงฺขา, ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺตีนํ อปเร ปริเยสิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต ปุพฺพาปเรน สนฺธิ. โกสลฺลนฺติ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ. พฺยญฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลํ. เทสนาธิปฺปายโกสลฺลํ. ปุพฺพาปเรน สนฺธิโกสลฺลํ. ตตฺถ ตสฺส คาถา ปริเยสิตา นิทานํ วา. อุปลพฺภิตุํ น อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ อตฺถโกสลฺลํ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ อตฺโถ ปริเยสิยนฺโต ยถาภูตํ ปริยิฏฺโฐ โหติ. อถ จ สพฺโพ วตฺถุโต วา นิทาเนน วา โย อธิปฺปาโย พฺยญฺชโน นิรุตฺติ สนฺธิ จ อนุตฺตโร เอโส ปุพฺพาปเรน เอวํ สุตฺตตฺเถน เทสิตพฺพํ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. (6)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร ?
“เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน,
ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐานํ;
อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข,
อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร”.
ยถา กิํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานนฺติ คาถาโย. ยํ ปมาโท, อิทํ กิสฺส ปทฏฺฐานํ? กุสลานํ ธมฺมานํ โอสคฺคสฺส. กุสลธมฺโมสคฺโค ปน กิสฺส ปทฏฺฐานํ? อกุสลธมฺมปฏิเสวนาย. กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กุสลธมฺมปฏิเสวนาย? กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กิเลสวตฺถุปฏิเสวนาย? อิติ ปมาเทน โมหปกฺขิยา ทิฏฺฐิ อวิชฺชา ฉนฺทราคปกฺขิยา. ตตฺถ ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จตฺตาโร อาสวา ตณฺหา กามาสโว จ ภวาสโว จ ทิฏฺฐาสโว จ อวิชฺชาสโว จ. ตตฺถ จิตฺเต อตฺถีติ ทิฏฺฐิ เจตสิเกสุ นิจฺจนฺติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อชฺฌาวหเนน กามาสโว, อุปปตฺตีสุ อาสตฺติ ภวาสโว. ตตฺถ รูปกาโย กามาสวสฺส ภวาสวสฺส จ ปทฏฺฐานํ. นามกาโย ทิฏฺฐาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส จ ปทฏฺฐานํ.
ตตฺถ อลฺลิยนาย อชฺฌตฺตวาหนํ กามาสวสฺส ลกฺขณํ. ปตฺถนคนฺถนอภิสงฺขารกายสงฺขารณํ ภวาสวสฺส ลกฺขณํ, อภินิเวโส จ ปรามาโส จ ทิฏฺฐาสวสฺส ลกฺขณํ. อปฺปฏิเวโธ ธมฺเมสุ อสมฺปชญฺญา จ อวิชฺชาสวสฺส ลกฺขณํ. อิเม จตฺตาโร อาสวา จตฺตาริ อุปาทานานิ. กามาสโว กามุปาทานํ, ภวาสโว ภวุปาทานํ, ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺฐุปาทานํ, อวิชฺชาสโว อตฺตวาทุปาทานํ, อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ ปญฺจกฺขนฺธา. ตตฺถ อวิชฺชาสโว จิตฺเต ปหาตพฺโพ, โส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ทิฏฺฐาสโว ธมฺเมสุ ปหาตพฺโพ, โส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ภวาสโว อาสตฺติยา ปหาตพฺโพ, โส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิสฺส ปหียติ. กามาสโว ปญฺจสุ กามคุเณสุ ปหาตพฺโพ, โส กาเย กายานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ตตฺถ กายานุปสฺสนา ทุกฺขมริยสจฺจํ ภชติ. เวทนานุปสฺสนา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปจฺจโย สุขินฺทฺริยสฺส ทุกฺขินฺทฺริยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส, สตฺตกิเลโสปจาโร เตน สมุทยํ ภชติ. จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา นิโรธํ ภชติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา มคฺคํ ภชติ. เตนสฺส จตูสุ จ ทสฺสเนน ตเสฺสว สพฺเพ ปหียนฺติ, เยน นิทฺทิฏฺฐา ปฐมํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา. ชานโต หิ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค หิ อกุสลา ธมฺมา. เอวํ ปริเยสิตพฺพา. ยาว ตสฺส อกุสลสฺส คติ ตโต ปฏิปกฺเขน อกุสเล ธมฺเม ปริเยสติ เตสํ กิเลสานํ หาเรน อาวฏฺฏติ. อยํ วุจฺจเต อาวฏฺโฏ หาโร. (7) เอวํ สุกฺกาปิ ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา. อกุสลธมฺเม อาคมิสฺส.
ตตฺถ อาวฏฺฏสฺส หารสฺส อยํ ภูมิ สติ อุปฏฺฐานา จ วิปลฺลาสา จ จตฺตาริ ญาณานิ สกฺกายสมุปฺปาทายคามินี จ ปฏิปทา สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร ? ยํ กิญฺจิ วิภชฺชพฺยากรณียํ วุจฺจติ วิภตฺติ หาโร. ยถา กิํ อาคนฺตฺวา จ ปุน ปุคฺคโล โหติ, โน วาคตํ น ปริภาสติ ปริปุจฺฉตาย ปญฺหาย อติยนํ เอกสฺส กิญฺจิ— อยํ วุจฺจเต วิภตฺติ หาโร. (8)
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร ? ยํ กิญฺจิ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส, อยํ วุจฺจติ ปริวตฺตโน หาโร. ยถา วุตฺตํ ภควตา สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ วิตฺถาเรน สพฺพานิ มคฺคงฺคานิ. อยํ วุจฺจเต ปริวตฺตโน หาโร. (9)
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร ?
“เววจเนหิ อเนเกหิ,
เอกํ ธมฺมํ ปกาสิตํ;
สุตฺเต โย ชานาติ สุตฺตวิทู,
เววจโน นาม โส หาโร”.
ยถา อายสฺมา สาริปุตฺโต เอกมฺหิ วตฺถุมฺหิ เววจเนน นานาวุตฺเตน ภควตา ปสํสิโต “มหาปญฺโญ สาริปุตฺโต หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ”ติ อิทํ ปญฺญาย เววจนํ. ยถา จ มคฺควิภงฺเค นิยฺยานตฺโถ เอกเมกํ มคฺคงฺคํ เววจเนหิ นิทฺทิฏฺฐํ. เอวํ อวิชฺชาย เววจนา. เอกํ อกุสลมูลํ ตเทว สนฺตํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ เตน เตน ปชานนฺติ. น หิ อเนน ตเทวปิ อาลปิยนฺติ อญฺญํ ภชติ. สพฺพกามชหสฺส ภิกฺขุโนติ กามา อาลปิตา. ยสฺส นิตฺถิณฺโณ สงฺโกติ เตเยว กาเม สงฺกาติ อาลปติ. สุณมานสฺส ปุเรตรํ รชฺชนฺติ เตเยว กาเม รชฺชนฺติ อาลปติ. เอวํ สุตฺตมฺหิ โย ธมฺโม เทสิยติ ตสฺส ปริเยฏฺฐิ “กตมสฺส ธมฺมสฺส อิทํ นามํ กตมสฺส อิทํ เววจนนฺ”ติ. สพฺพญฺญู หิ เยสํ เยสํ ยา นิรุตฺติ โหติ, ยถา คามิ เตน เตน เทเสตีติ ตสฺส เววจนํ ปริเยสิตพฺพํ. อยํ เววจโน หาโร. (10)
ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติ หาโร ? จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ สุตฺตํ นิทฺทิสติ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ. ยา สมุทยปญฺญตฺติ. กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโท อตฺถิ ราโค ยาว ปติฏฺฐิตํ. ตตฺถ วิญฺญาณํ ปภวปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติ. กพฬีกาเร อาหาเร นตฺถิ ฉนฺโท …เป… สมุคฺฆาติ ปญฺญตฺติ.
ตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ปหานปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติ. ตณฺหา ยสฺส ปุรกฺขตา ปญฺญา ปริวตฺตติ คาถา มนาปปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติ. เอวํ ปน มนาปปญฺญตฺตีติ เอกธมฺมํ ภควา ปญฺญเปติ. น หิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ กาเรตฺวา สพฺพตฺถ ตณฺหาสมุทโย นิทฺทิสิตพฺโพ. ยถา อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ วิโนเทติ ปชหตีติ ปฏิกฺเขปปญฺญตฺติ. เอวํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กุสลานญฺจ อกุสลานญฺจ ยญฺจสฺส ธมฺมกฺเขตฺตํ ภวติ, โส เจว ธมฺโม ตตฺถ ปวตฺตติ. ตทวสิฏฺฐา ธมฺมา ตสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. สา ทุวิธา ปญฺญตฺติ— ปราธีนปญฺญตฺติ จ สาธีนปญฺญตฺติ จ. กตมา สาธีนปญฺญตฺติ? สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. “รูปํ อนิจฺจนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ สาธีนปญฺญตฺติ ปราธีนปญฺญตฺติ จ, สา ปญฺญตฺติ ปญฺญาย จ สีลสฺส จ, ยถา จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวถ. ตสฺส อตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ มุทูนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตานิ จตุปราธีนานิ, ตีณิ อเวจฺจปฺปสาเทติ ปราธีนํ สมาธินฺทฺริยํ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ปราธีนาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อปราธีนํ ปญฺญินฺทฺริยํ สติปฏฺฐาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยํ. อิติ สเก ปทฏฺฐาเน สเก เขตฺตสาธีโน โส ธมฺโม, โส จ ตตฺถ ปญฺญาเปตพฺโพ. ตสฺส ปฏิปกฺขา นิฆาโต นิทฺทิสิตพฺโพ. เอตฺถายํ อเนกาการปญฺญตฺติ เกน การเณน อยํ ธมฺโม ปญฺญตฺโตติ. อยํ วุจฺจเต ปญฺญตฺติ. (11)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร ? ฉสุ ธมฺเมสุ โอตาเรตพฺพํ. กตเมสุ ฉสุ? ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ อินฺทฺริเยสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ. นตฺถิ ตํ สุตฺตํ วา คาถา วา พฺยากรณํ วา. อิเมสุ ฉนฺนํ ธมฺมานํ อญฺญตรสฺมิํ น สนฺทิสฺสติ. เอตฺตาวตา เอส สพฺพา เทสนา ยา ตา ขนฺธา วา ธาตุโย วา อายตนานิ วา สจฺจานิ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วา, ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺโธ ราคโทสโมหานํ ปทฏฺฐานํ. ตตฺถ ติโสฺส เวทนาโย ตสฺส สุขาย เวทนาย โสมนโสฺส สวิจาโร, ทุกฺขาย เวทนาย โทมนโสฺส สวิจาโร, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุเปกฺโข สวิจาโร. ยํ ปุน ตตฺถ เวทยิตํ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ตตฺถ กาโย ปมตฺตํ เสาปวตฺตติ, ตญฺจ สงฺขารคโต ทฺวิธา จ ภวงฺโคตรณํ กมฺมํ ตีณิ จ สงฺขารานิ ปุญฺญาภิสงฺขารา วา อปุญฺญา วา อาเนญฺชา วา เหตุ สพฺพสราคสฺส โน วีตราคสฺส, โทสสฺส อภิสงฺขารานิ จ อวีตราโค เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ, วีตราโค ปน เจเตติ จ โน อภิสงฺขโรติ, ยํ อุณฺหํ วชิรํ กฏฺเฐ วา รุกฺเข วา อญฺญตฺถ วา ปตนฺตํ ภินฺทติ จ ฑหติ จ, เอวํ สราคเจตนา เจเตติ จ อภิสงฺขโรติ จ. ยถา สตํ วชิรํ น ภินฺทติ น จ ฑหติ, เอวํ วีตราคเจตนา เจเตติ น จ อภิสงฺขโรติ. ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอโก ขนฺโธ อนินฺทฺริยสรีรํ สญฺญากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ธาตูนํ อฏฺฐารส ธาตุโย. ตตฺถ ยา รูปี ทส ธาตุโย, ตาสุ เทสิยมานาสุ รูปกฺขนฺโธ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. เยปิ จ ฉ วิญฺญาณกายา มโนธาตุสตฺตมา, ตตฺถ วิญฺญาณกฺขนฺโธ จ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมธาตุ ปน ธมฺมสโมสรณา, โส ธมฺโม เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ กิจฺเจน จ เววจเนน จ เยน เยน อุปลพฺภติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. ยทิ วา กุสลา ยทิ วา อกุสลา ยทิ วา อพฺยากตา ยทิ วา อสงฺขตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทส อายตนานิ รูปานิ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. รูปกฺขนฺโธ จ มนายตนญฺจ วิญฺญาณกฺขนฺเธน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมายตนํ นานาธมฺมสโมสรณํ. ตตฺถ เย ธมฺมา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา, เย อนินฺทฺริยานํ อนินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา. ปริยายโต จ โอตาเรตพฺพา. ยถา สา ธมฺมธาตุ ตถา ธมฺมายตนํ ปริเยสิตพฺพํ. ยาเยว หิ ธมฺมธาตุ ตเทว ธมฺมายตนํ อนูนํ อนธิกํ.
ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อตฺถิ ติวิโธ, อตฺถิ จตุพฺพิโธ, อตฺถิ ทุวิโธ. ตตฺถ ติวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เหตุผลนิสฺสนฺโท. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ จ อยํ เหตุ, วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผโสฺส เวทนา จ อยํ ปจฺจโย, โย ภโว อยํ วิปาโก, ยา ชาติ มรณํ อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ จตุพฺพิโธ เหตุ ปจฺจโย วิปาโก นิสฺสนฺโท จ? อวิชฺชา จ ตณฺหาสงฺขารา จ อุปาทานํ จ— อยํ เหตุ. วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย. นามรูปํ อุปปชฺชติ, ตถา อุปปนฺนสฺส สฬายตนํ ผโสฺส เวทนา จ— อยํ ปจฺจโย. โย ภโว อยํ วิปาโก. ยา ชาติ ยา จ ชรามรณํ— อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ— อยํ สมุทโย. วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผโสฺส เวทนา ภโว ชาติ มรณญฺจ— อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ อิมานิ ตปฺปฏิปกฺเขน ทฺเว สจฺจานิ. ตสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เยน อากาเรน นิทฺทิฏฺโฐ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ.
ตถา พาวีสติ อินฺทฺริยานิ. ทฺวาทส อินฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยํ เยน โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อิทํ ทุกฺขํ. ปุริสินฺทฺริยํ จ ทิฏฺฐิยา จ ตณฺหาปทฏฺฐานํ. ยโต ปุริโส ปุริสกานํ ตํ เอวํ กาตพฺพตา. อถ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ. อยํ อหงฺกาโร ตํ ยสา สารตฺโต พหิทฺธา ปริเยสติ, อยํ มมงฺกาโร เอวํ อิตฺถี, ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. ตสฺส อธิปฺปายปริปุณฺณา โลภธมฺมา กุสลมูเล ปวฑฺเฒนฺติ. ตสฺส เจ อยมธิปฺปาโย น ปาริปูริํ คจฺฉติ. ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยํ จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ จ วตฺตติ. โทโส จ อกุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. สเจ ปน อุเปกฺขา ภาเวติ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส อนุวตฺตกามา ภวติ. อโมโห จ กุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. อิติ สตฺต อินฺทฺริยานิ กิเลสวตฺถุมุปาทาย อนเนฺวมานิ อวมานิ สพฺพสฺส เวทนา อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ. ตตฺถ อฏฺฐ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยํ ยาว อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. ทสนฺนํ ปญฺญินฺทฺริยานํ กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺญินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ. อิตฺถินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยํ จ สตฺต ปญฺญตฺติยา ปทฏฺฐานํ. ตตฺถ เยน เยน อินฺทฺริเยน ยุตฺตํ วา คาถาย โอตาเรตุํ สกฺโกติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ อยํ โอตรโณ หาโร. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร ? โย คาถา เอเกน อารมฺโภ ภาสิสฺสนฺติ. ตตฺถ เอกิสฺสา ภาสิตาย อวสิฏฺฐาสุ ภาสิตาสุ โส อตฺโถ น นิทฺทิสิตพฺโพ. กิํการณํ? น หิ ตาว โส อตฺโถ ภาสิโต, โส อภาสิโต น สกฺกา นิทฺทิสิตุํ. ยถา กิํ อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺติ คาถา อยเมกา คาถา นิทฺทิสิตพฺพา. กิํการณํ, อตฺถิกฺขาตาว อิมสฺส อารมฺภสฺส อนภาสิตํ?
“เอวํ วิเสสโต ญตฺวา,
อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;
อปฺปมาเท ปโมทนฺติ,
อริยานํ โคจเร รตาติ”.
อิทํ อภาสิตํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย ภาสิตาย อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. กิํการณํ, อตฺถิ ตตฺถ อวสิฏฺฐํ? เต ฌายิโน สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ คาถา, เอวํ อิมา คาถาโย อุปธาริตา ยทา ภวนฺติ, ตทา อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ อสฺสุตปุพฺเพสุ สุตฺเตสุ พฺยากรเณสุ วา เอกุทฺเทโส ภาสิโต. ยา วีมํสา ตุลนา อิทํ อตฺถิ กิจฺจํ, อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ ตสฺส เววจนํ นิทฺทิฏฺฐํ วา น วาติ. ตตฺถ ยา วีมํสา, อยํ วุจฺจเต โสธโน หาโร. (13)
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร ? เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ. ตตฺถ กิตปญฺญตฺติ จ กิจฺจปญฺญตฺติ จ. สา เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ ยถา ปญฺญตฺติ เอกเววจเนน เวมตฺตตา ปชานาตีติ ปญฺญา, สา จ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญตฺติ. ยํ อโนมตฺติยฏฺเฐน ปญฺญตฺตนฺติ. ตํ อโนมตฺติยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ. ตนุภูตา โคจรตฺตวสา เสวสติ ตีสุ รตเนสุ อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ อวิปรีตานุสฺสรณตาย. สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมานํ ปวิจเยน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภินีหารโต อภิญฺญาติ. สงฺเขเปน มคฺคา กา วตฺถุ อวิโกปนตาย เอกตฺตา, ยถา อุเณฺหน สํสฏฺฐํ อุโณฺหทกํ, สีเตน สํสฏฺฐํ สีโตทกํ ขาโรทกํ คุโฬฺหทกนฺติ, อิทํ เอกตฺตตา เวมตฺตตา จ.
อตฺถิ ปุน ธมฺโม นานาธมฺมสํฆโต เอกโต ยถารูปํ จตฺตาโร วาเรตพฺพา, ตญฺจ รูปนฺติ เอกตฺตตา. ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพา จตโสฺส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตตา, ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. ปถวีธาตูติ ลกฺขณโต เอกตฺตตา, สํกิณฺณวตฺถุโต เวมตฺตตา. ยํ กิญฺจิ กกฺขฬลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตา. เกสา โลมา นขา ทนฺตา ฉวิ จมฺมนฺติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพํ จตโสฺส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตํ. สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพาติ เวมตฺตตา.
อตฺถิ ปุน ธมฺโม เวมตฺตตา อญฺโญ นามํ ลภติ. ยถา กายานุปสฺสนาย นวสญฺญา วินีลกสญฺญา อุทฺธุมาตกสญฺญา, อยํ อสุภสญฺญา, ยา เอกตฺตตา อารมฺมณโต เวมตฺตโต, สา เอวํ สญฺญาเวทนาสุ อาทีนวํ สมนุปสฺสโต ตถาธิฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยํ จ สาเยว ธมฺเมสุ ตตฺถ สญฺญาภาวนา วีริยินฺทฺริยํ จ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา จิตฺเต อตฺตสญฺญํ ปชหโต ปญฺญินฺทฺริยํ จ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา. อิติ โย โกจิ ญาณปจาโร สพฺพโส ปญฺญาย โคจโร ปญฺญา, อยํ เวมตฺตตา, ยถา กามราโค ภวราโค ทิฏฺฐิราโคติ เวมตฺตตา ตณฺหาย. อิติ ยํ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ ญาณํ วีมํสนา ตุลนา. อยํ อธิฏฺฐาโน หาโร. (14)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร ? สเหตุ สปฺปจฺจยํ โวทานญฺจ สํกิเลโส จ, ยํ ตทุภยํ ปริเยฏฺฐิ, สปริกฺขาโร หาโร. อิติ ธมฺมานํ สเหตุกานํ เหตุ ปริเยสิตพฺโพ, สปฺปจฺจยานํ ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ.
ตตฺถ กิํ นานากรณํ, เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ? สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. ปรภาวสฺส ปจฺจโย เหตุปิ, สภาวสฺส เหตุยา ปรภาวสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย อวุตฺโต เหตุ, วุตฺโต ปจฺจโย. อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโย. สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. นิพฺพตฺตโก เหตุ, ปฏิคฺคาหโก ปจฺจโย. เนวาสิโก เหตุ, อาคนฺตุโก ปจฺจโย. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโย. เอโกเยว เหตุ, อปราปโร ปจฺจโย.
เหตุสฺส อุปกรณํ สมุทาเนตพฺโพ. สมุทานํ เหตุ, ตตฺถ ทุวิโธ เหตุ. ทุวิโธ ปจฺจโย— สมนนฺตรปจฺจโย จ ปรมฺปรปจฺจโย จ. เหตุปิ ทุวิโธ— สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จ. ตตฺถ กตโม ปรมฺปรปจฺจโย? อวิชฺชา นามรูปสฺส ปรมฺปรปจฺจโย, วิญฺญาณํ สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ยทิ อาทิมฺหิ อวิชฺชานิโรโธ ภวติ นามรูปสฺส นิโรโธปิ. ตตฺถ สมนนฺตรํ กิํการณํ ปรมฺปรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สมุทฺทานิโต, อยํ ปจฺจยโต. ตตฺถ กตโม ปรมฺปรเหตุ? วิชานนฺตสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ, อญฺญากาโร สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ. ยสฺส หิ ยํ สมนนฺตรํ นิพฺพตฺตติ, โส ตสฺส เหตุปิ ชาตินิโรธา พหิ อาการนิโรโธ, อาการนิโรธา ทณฺฑนิโรโธ, ทณฺฑนิโรธา ขณฺฑนิโรโธ. เอวํ เหตุปิ ทฺวิธา โส ตาหิ ปสฺสิตพฺโพ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ยถา อวิชฺชาปจฺจโย ตสฺส ปุน กิํปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร. โส กสฺส ปจฺจโย สงฺขารานํ, อิติ ปจฺจโย จ สมุปฺปนฺนํ จ ตสฺส โก เหตุ อวิชฺชาเยว. ตถา หิ ปุริมา โกฏิ น ปญฺญายติ. ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส เหตุ ปุริมา เหตุ ปจฺฉา ปจฺจโย, สาปิ อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย จตูหิ การเณหิ สหชาตปจฺจยตาย สมนนฺตรปจฺจยตาย อภิสนฺทนปจฺจยตาย ปติฏฺฐานปจฺจยตาย.
กถํ สหชาตปจฺจยตาย อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย? ยํ จิตฺตํ ราคปริยุฏฺฐํ, ตตฺถ อวิชฺชาปริยุฏฺฐาเนน สพฺพํ ปญฺญาย โคจรํ หนฺติ. ตตฺถ สงฺขารา ติปจฺจยฏฺฐิกา อทฺธาภูมิการมหตฺตสฺส อยํ อวิชฺชาสหสมุปฺปนฺนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตมาปชฺชนฺตี จตูหิ การเณหิ ปญฺญา ปหียติ. กตเมหิ จตูหิ? อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ สํโยชนํ อุปาทานํ. ตตฺถ อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ชาติ ปริยุฏฺฐิตา สํยุชฺชติ สํยุตฺตา อุปาทิยติ อุปาทานปจฺจยา ภโว. เอวํ เต สงฺขารา ติวิธา อุปฺปนฺนา ภูมิคตา นาสญฺญตฺถ อยํ มคฺเคน วินีตตฺตายาติ เต ถามคตา อปติวินีตาติปิ เต สงฺขาราติ วุจฺจติ, เอวํ สเหตุสมุปฺปนฺนฏฺเฐน อตฺถิ เมว ปจฺจยา สงฺขารานํ ปจฺจโย นิทฺทิฏฺฐํ อปเนตฺวา กุสลํ อกุสลํ กุสโล จ อกุสโล จ ปกฺขิปิตพฺโพ, วิปากธมฺมา อปเนตฺวา วจนียํ อวจนียํ วจนียญฺจ อวจนียญฺจ ปกฺขิปิตพฺพํ, ภวอเปวิริตฺตา, สพฺพสุตฺตํ ปริกฺขิปิตพฺพํ.
ทส ตถาคตพลานิ จตฺตาริ เวสารชฺชานิ ปุญฺญานิ อนญฺญากตํ อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย เยน จิตฺเตน สห สมุปฺปนฺนา อวิชฺชา ตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ยํ สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ปุริมจิตฺตํ เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย, เตน อวิชฺชา เหตุ เตน จิตฺเตน อุปาทานํ อโนกาสกตา ญาณํ น อุปฺปชฺชนฺติ. ยา ตสฺส อปฺปมาทา ธาตุ อภิชฺฌาภิสนฺทิตา ตหิํ วิปลฺลาสา อุปฺปชฺชนฺติ “อสุเภ สุภนฺ”ติ “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ, ตตฺถ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ รตฺตา ทุฏฺฐา มูลสฺส เจตนา ราคปริยุฏฺฐาเนน พฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนน อวิชฺชาปริยุฏฺฐาเนน ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส วตฺถุนิทฺเทเส นิทฺทิสิตพฺโพ, ยํ วิปรีตจิตฺโต วิชานาติ อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ยา วิปรีตสญฺญา อุปคฺคณฺหาติ อยํ สญฺญาวิปลฺลาโส. ยํ วิปรีตทิฏฺฐิ อภินิวิสติ อยํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส. อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ วฑฺฒนฺติ, ตีณิ อกุสลานิ อโยนิโส มนสิกาเร อุปฺปนฺนํ วิญฺญาณญฺจ วิชฺชญฺจ กโรนฺติ. อิติ ปุพฺพาปรนฺเต อกุสลานาตริตโร สงฺขารา วุทฺธิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เต จ มหตา จ อปฺปฏิวิทิตา โปโนภวิกา สงฺขารา ภวนฺติ. อิติ เอวํ อวิชฺชา สหชาตปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจยตาย จ.
กถํ อภิสนฺทนากาเรน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? สา อวิชฺชา เต สงฺขาเร อภิสนฺเนติ ปริปฺผรติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ตํ อุทเก วฑฺฒํ อสฺส, สีเตน วารินา อภิสนฺนํ ปริสนฺทนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอวํ อภิสนฺทนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
กถํ ปติฏฺฐหนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? เต สงฺขารา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิํ ปติฏฺฐาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอเต สงฺขารา อวิชฺชายํ ปติฏฺฐิตา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เอวํ ปติฏฺฐหนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ปุน ราคสหคตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน ปฏิสนฺธิมฺหิ ภโว นิพฺพตฺตติ, ตํ กมฺมสฺส สพฺพํ อภินิวิฏฺฐํ อญฺญาณวเสน โปโนภวิกา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ, เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อตฺถิ. ปุน ปญฺจสุ เย จ เสกฺขา ปุคฺคลา, เย จ อสญฺญิสมาปตฺติํ สมาปนฺนา, เย จ ภวคตา, เย จ อนฺโตคตาเยว สํเสทชา, เย จ วา ปน อญฺโญ หิ โกจิ อนาคามิภูตา น เจเตนฺติ น จ ปตฺเถนฺติ, เตสํ กิํ ปจฺจยา สงฺขารา. ปุน ราคา อตฺถิ เตสํ สงฺขารานิ อุปาทานานิ จิตฺตมนุสฺสรนฺติเยว อวิปกฺกวิปากสมูหตา อสมุจฺฉินฺนปจฺจยา เตสํ ปุน จ คโต ภวติ. เอวมฺปิ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา เต น อุปาทานา นปิ สงฺขารา อตฺถิ, ปุน เตสํ สตฺต อนุสยา อสมูหตา อสมุจฺฉินฺนา ตทารมฺมณํ ภวติ. วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐาย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา ยํ กิญฺจิ กมฺมํ อาจยคามิ สพฺพํ ตํ อวิชฺชาวเสน อภิสงฺขริยติ ตณฺหาวเสน จ อลฺลียติ อญฺญาณวเสน จ ตตฺถ อาทีนวมฺปิ น ชานาติ. ตเทว วิญฺญาณพีชํ ภวติ, สาเยว ตณฺหาสิเนโห ภวติ. สาเยว อวิชฺชา สมฺโมโหติ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา วตฺตพฺพา. อิติ อิเมหิ อากาเรหิ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ตตฺถ อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อภิจฺเฉโท อยํ ตตฺถ ตติยํ พลํ นิวตฺติ, อยํ ปฏิสนฺธิ. ตตฺถ ปุนพฺภโว โย อเวจฺเฉโท อสมุคฺฆาตนฏฺเฐน อยํ อนุสโย. ยถา ปฏากํ วา สาฏกํ วา ทฺเว ชนา ปีเฬสุ จ เอกา วา พลํ วา อสฺส นิวาฏเสฺสสุ, น ปน ปีเฬสุ โสเสยฺย. ตตฺถ ยํ สิเนหา อาโปธาตุ อนุปุลฺลนา โสเสตพฺพา. อุณฺหธาตุมาคมฺม สเจ ปุน ตํ อากาเส นิกฺขิเปยฺย ตํ อุสฺสาเวน เยภุยฺยตรํ สิเนหมาปชฺเชยฺย, น หิ อนาคมฺม เตโชธาตุํ ปริเสสํ คจฺเฉยฺย. เอวเมว ภวคฺคปรมาปิ สมาปตฺติ น อนุรูปสฺส สมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ. เต หิ อาลยนฺติ สมฺมสนฺติ, น จ ตณฺหาย ตณฺหาปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ โส อสมุคฺฆาโต. อวิชฺชาย อนุสโย จ จิตฺตสฺส สมฺปลิโพโธ, อิทํ ปริยุฏฺฐานํ. ยถาภูตํ วิญฺญาณสฺส อปฺปฏิเวโธ อยํ อวิชฺชาอาสโว อวิชฺชาวิญฺญาณพีชํ ภวติ. ยํ พีชํ โส เหตุ น สมุจฺฉิชฺชติ, อสมุจฺฉิชฺชนฺโต ปฏิสนฺเทหติ. ปฏิสนฺทหนฺโต น สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. อสมุคฺฆาตํ จิตฺตํ ปริโยนหติ, ปริโยนทฺธจิตฺโต ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อิติ สญฺญาณสฺส สาสวตฺโถ, อวิชฺชตฺโถ, เหตุอตฺโถ, อวจฺเฉทตฺโถ, อนิวตฺติอตฺโถ, ผลตฺโถ ปฏิสนฺธิอตฺโถ, ปุนพฺภวตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ, อนุสยตฺโถ, ปริยุฏฺฐานตฺโถ, อปฏิเวธนตฺโถ. เอตฺตาวตา อวิชฺชาย เขตฺตํ นิทฺทิฏฺฐํ ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปริกฺขาโร นาม หาโร. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร ? อุคฺฆฏิตมฺหิ ตมฺหิ สนฺตญฺเจว จ นํ วิตฺถารํ ปน วตฺตพฺพํ. วิตฺถารวิธํ จิตฺตญฺญา อยํ สมาโรปโน หาโร. ตตฺถ นามนิทฺเทโส อุปฆฏกา วตฺถุนิทฺเทโส เววจนํ วตฺถุภูโต วิตฺถาโร. ยถา กิํ, ยา ภิกฺขูนํ วตฺตโต ปหาตพฺโพ, อยํ อุปฆฏนา.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? กิญฺจิ น วตฺตพฺพํ, รูปราคํ วา นามวนฺตปหาตพฺพํ. ยาว วิญฺญาณนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. อวิชฺชา ตา โอปมฺเมน ปญฺญาเปตพฺพา, อยํ สมาโรปโน. นิสฺสิตจิตฺตสฺส จ มตฺติโก จ นิสฺสโย ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ. ตตฺถ ทิฏฺฐิ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารา. ตตฺถ ทิฏฺฐิปจฺจยา ตณฺหา อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ตตฺถ นิสฺสิตํ วิญฺญาณํ อิทํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ, อิทํ สํขิตฺเตน ภาสิเต อวสิฏฺฐํ ปโรปยติ.
อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถีติ ตสฺส เอวํ ทิฏฺฐิยา ตณฺหาย จ ปหานํ ตตฺถ ทิฏฺฐิอวิชฺชานิโรธาย ภูตํ วิญฺญาณํ สราคฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ ตํ ตํ ธมฺมํ อุเปจฺจ อญฺญํ ธมฺมํ ธาวติ มกฺกโฏปมตาย, อถ ขฺวสฺส ปริตฺเตสุ ธมฺเมสุ สราคฏฺฐานิเยสุ ฉนฺทราโค นตฺถิ กุโต ตโต จลนา, อธิมตฺเตสุ สตฺเตสุ จิตฺตํ นิเวสฺสยติ ตํ อปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อนาหารํ นิรุชฺฌติ วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ. อยํ สมาโรปโน. (16)
ตตฺถ ราควเสน วิญฺญาณสฺส จลิตํ สปริคฺคโห, ตสฺมิํ จลิเต อสติ โย ปริกิเลโสปจาโร ติวิโธ อคฺคิ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ ภวติ. เตนาห จลิเต อสนฺเต ปสฺสทฺธิ โหติ. ตตฺถ ยํ สมาโรปนา ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยาว วิมุตฺติตมิติ ญาณทสฺสนํ ภวติ. โส อาสวานํ ขยา จ วิมุตฺติ โน อุปปชฺชติ. ตสฺส อุปปตฺติสฺส อาคติคติยา อสนฺติยา เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิทมสฺส สุตฺตสฺส มชฺเฌ สมาโรปิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท จ วิมุตฺติยํ จ โยโค น จ เอตํ ตสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชฺชนฺติ. อยํ วุจฺจเต สมาโรปโน หาโร. น จ สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สํกิเลสภาคิโย เย จ ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา นาญฺเญ. เอวํ วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย, อยํ สมาโรปโน หาโร. อิเม โสฬส หารา.
สุวีรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส หารวิภงฺโค นาม ปญฺจมา ภูมิ.