6 สุตฺตตฺถสมุจฺจยภูมิ
พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สาสนํ ติวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ, ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ จ. ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ ยาว วิญฺญาณกฺขนฺโธ. ทส รูปอายตนานิ จกฺขุ รูปา จ ยาว กาโย โผฏฺฐพฺพา จ, อยํ รูปกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เวทนากายา เวทนากฺขนฺโธ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ยาว มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, อยํ เวทนากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ สญฺญากายา สญฺญากฺขนฺโธ, รูปสญฺญา ยาว ธมฺมสญฺญา อิเม ฉ สญฺญากายา, อยํ สญฺญากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เจตนากายา สงฺขารกฺขนฺโธ, รูปสญฺเจตนา ยาว ธมฺมสญฺเจตนา อิเม ฉ เจตนากายา, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ วิญฺญาณกายา วิญฺญาณกฺขนฺโธ, จกฺขุวิญฺญาณํ ยาว มโนวิญฺญาณํ อิเม ฉ วิญฺญาณกายา, อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. อิเม ปญฺจกฺขนฺธา. (1)
เตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอเตสํ ปริญฺญา. ตตฺถ กตโม ขนฺธตฺโถ? สมูหตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ปุญฺชตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ราสตฺโถ ขนฺธตฺโถ. ตํ ยถา ทพฺพกฺขนฺโธ วนกฺขนฺโธ ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ วายุกฺขนฺโธ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สพฺพสงฺคโหว เอวํ ขนฺธตฺโถ.
ตตฺถ อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ …เป… มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ. เอตาโย อฏฺฐารส ธาตุโย. ตาสํ ปริญฺญา อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอตาสํ ปริญฺญา. ตตฺถ โก ธาตุอตฺโถ? วุจฺจเต อวยวตฺโถ ธาตุอตฺโถ. อวยโวติ จกฺขุ โน ปสาโท จกฺขุธาตุ. เอวํ ปญฺจสุ ธาตูสุ ปุน ราคววจฺเฉทตฺโถ ธาตุอตฺโถ. ววจฺฉินฺนา หิ จกฺขุธาตุ. เอวํ ปญฺจสุ ปุนราห เอกนฺติปกตฺยตฺเถน ธาตุอตฺโถติ วุจฺจเต. ตํ ยถา, ปกติยา อยํ ปุริโส ปิตฺติโก เสมฺหิโก วาติโก สนฺนิปาติโกติ เอวํ ปกติจกฺขุธาตุ ทสนฺนํ ปิยา จ สพฺเพสุ อินฺทฺริเยสุ …เป… วิสภาคตฺโถ ธาตุอตฺโถ. (2)
ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ กตมานิ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ ฉ พาหิรานิ. จกฺขายตนํ ยาว มนายตนนฺติ อชฺฌตฺติกํ, รูปายตนํ ยาว ธมฺมายตนนฺติ พาหิรํ. เอตานิ ทฺวาทส อายตนานิ. เอเตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ, เอสา เอเตสํ ปริญฺญา. อปิ จ ทฺวิธา ปริญฺญา ญาตปริญฺญา จ ปหานปริญฺญา จ. ตตฺถ ญาตปริญฺญา นาม อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ, เอสา ญาตปริญฺญา. ปหานปริญฺญา ปน ฉนฺทราคปฺปหานา, เอสา ปหานปริญฺญา. ตตฺถ กตโม อายตนตฺโถ? วุจฺจเต อาการตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา สุวณฺณากโร ทุพฺพณฺณากโร, ยถา ทฺวีหิ เตหิ อากาเรหิ เต เต คาวา อุตฺติฏฺฐนฺติ. เอวํ เอเต หิ จิตฺตเจตสิกา คาวา อุตฺติฏฺฐนฺติ กมฺมกิเลสา ทุกฺขธมฺมา จ. ปุนราห อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา รญฺโญ อายทาเนหิ อาโย ภวติ, เอวํ อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ. (3)
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค จ. ทุกฺขํ ยถา สมาเสน ธมฺมาจริยํ มานสญฺจ, สมุทโย สมาเสน อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, นิโรโธ สมาเสน วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ, มคฺโค สมาเสน สมโถ จ วิปสฺสนา จ. (4)
ตตฺถ สตฺตติํส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา กตเม? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ยาว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เอวเมเต สตฺตติํส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา. เย ธมฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาวกานํ จ นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตีติ, โส มคฺโค จตฺตาโร สติปฏฺฐานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาทํ… อินฺทฺริยานิ… พลานิ… ตตฺถ โก อินฺทฺริยตฺโถ? อินฺทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อาธิปเตยฺยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, ปสาทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อสาธารณํ กสฺส กิริยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ; อนวปริยตฺโถ พลตฺโถ, ถามตฺโถ พลตฺโถ, อุปาทายตฺโถ พลตฺโถ, อุปตฺถมฺภนตฺโถ พลตฺโถ.
ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? สมฺมาทิฏฺฐิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ขนฺโธ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จ. ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธ. ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาวายาโม โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ. เอวํ ตาโย ติโสฺส สิกฺขา. เอวํ ตีหากาเรหิ ทส ปทานิ …เป… .
ตตฺถ โยคาวจโร สีลกฺขนฺเธ ฐิโต โทสํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, โทสานุสยํ สมูหนติ, โทสสลฺลํ อุทฺธรติ, ทุกฺขเวทนํ ปริชานาติ, กามธาตุํ สมติกฺกมติ. สมาธิกฺขนฺเธ ฐิโต โลภํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, ราคานุสยํ สมูหนติ, โลภสลฺลํ อุทฺธรติ, สุขเวทนํ ปริชานาติ, รูปธาตุํ สมติกฺกมติ. ปญฺญากฺขนฺเธ ฐิโต โมหํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, อวิชฺชานุสยํ สมูหนติ, โมหสลฺลํ ทิฏฺฐิสลฺลญฺจ อุทฺธรติ, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปริชานาติ, อรูปธาตุํ สมติกฺกมติ. อิติ ตีหิ ขนฺเธหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ น อุปาทิยติ, จตฺตาริ สลฺลานิ อุทฺธรติ, ติโสฺส เวทนา ปริชานาติ, เตธาตุกํ สมติกฺกมติ. (5)
ตตฺถ กตมา อวิชฺชา ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺญาณนฺติ วิตฺถาเรน ยถา โส ปาณสชฺเชสุ กถํกถา กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ วิญฺญาณํ? ฉ วิญฺญาณกายา เวทนา สญฺญา เจตนา ผโสฺส มนสิกาโร, อิทํ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปสฺส ปญฺญตฺติํ. อิติ ปุริมกญฺจ นามํ อิทญฺจ รูปํ ตทุภยํ นามรูปนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ ฉฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, จกฺขุ อชฺฌตฺติกํ อายตนํ ยาว มโน อชฺฌตฺติกํ อายตนํ. ผโสฺสติ ฉ ผสฺสกายา จกฺขุสมฺผโสฺส ยาว มโนสมฺผโสฺสติ ผโสฺส. ฉ เวทนากายา เวทนา. ตณฺหาติ ฉ ตณฺหากายา ตณฺหา. อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อุปาทานํ. ภโวติ ตโย ภวา กามภโว รูปภโว อรูปภโว. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา ปฐมํ ขนฺธานํ ปฐมํ ธาตูนํ ปฐมํ อายตนานํ อุปฺปตฺติ ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อยํ ชาติ. ตตฺถ กตมา ชรา? ชรา นาม ยํ ตํ ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา ปวิวิตฺตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ วิวณฺณตํ ภคฺโค ตํ ชรา หียนา ปหียนา อายุโน หานิ สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริเภโท อุปนาโห ปริปาโก, อยํ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? มรณํ นาม ยํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุติ จวนตา มรณํ กาลํกิริยา อุทฺธุมาตกานํ เภโท กายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท, อิทํ มรณํ. อิติ ปุริมิกา จ ชรา อิทญฺจ มรณํ ตทุภยํ ชรามรณํ.
ตตฺถ อนฺธการติมิสา ยถาภูตํ อปฺปชานนลกฺขณา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํ . อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อุปจยปุนพฺภวาภิโรปนปจฺจุปฏฺฐานา. เต วิญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํ. วตฺถุ สวิญฺญตฺติลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํ. อเนกสนฺนิสฺสยลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ สฬายตนสฺส ปทฏฺฐานํ. อินฺทฺริยววตฺถาปนลกฺขณํ สฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺฐานํ. สนฺนิปาตลกฺขโณ ผโสฺส, โส เวทนาย ปทฏฺฐานํ. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํ. อาทานปริหนนลกฺขณํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺฐานํ. นานาคติวิกฺเขปลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺฐานํ. ขนฺธานํ ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺฐานํ. อุปนยปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺฐานํ. อายุกฺขยชีวิเตาปโรธลกฺขณํ มรณํ, ตํ ทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํ. กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺฐานํ. จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺฐานํ. โสจนลกฺขโณ โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺฐานํ. วจีนิจฺฉารณลกฺขโณ ปริเทโว, โส อุปายาสสฺส ปทฏฺฐานํ. เย อายาสา เต อุปายาสา.
นว ปทานิ ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตมานิ นว ปทานิ? ทฺเว มูลกิเลสา, ตีณิ อกุสลมูลานิ, จตฺตาโร วิปลฺลาสา. ตตฺถ ทฺเว มูลกิเลสา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห จ. จตฺตาโร วิปลฺลาสา— “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, “อสุเภ สุภนฺ”ติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส.
ตตฺถ อวิชฺชา นาม จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ อญฺญาณํ, อยํ อวิชฺชา. ภวตณฺหา นาม โย ภเวสุ ราโค สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ ภวตณฺหา.
ตตฺถ กตโม โลโภ อกุสลมูลํ? โลโภ นาม โส เตสุ เตสุ ปรวตฺถูสุ ปรทพฺเพสุ ปรฏฺฐาเนสุ ปรสาปเตเยฺยสุ ปรปริคฺคหิเตสุ โลโภ ลุพฺภนา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. กเสฺสตํ มูลํ? โลโภ โลภชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ, ตถา ยถา ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ กตโม โทโส อกุสลมูลํ? โส สตฺเตสุ อาฆาโต อกฺขนฺติ อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท ปโทโส อนตฺถกามตา เจตโส ปฏิฆาโต, อยํ โทโส อกุสลมูลํ.
กเสฺสตํ มูลํ? โทสชสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ กตโม โมโห อกุสลมูลํ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อนภิสมโย อสมฺปชฺชคฺคาโห อปฺปฏิเวโธ โมโห มุยฺหนา สมฺโมโห สมฺมุยฺหนา อวิชฺชา ตโม อนฺธกาโร อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อจฺฉทนํ อปสจฺฉาคมนํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ โมโห อกุสลมูลํ.
กเสฺสตํ มูลํ? โมหชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. (6)
ตตฺถ วิปลฺลาสา ชานิตพฺพา, วิปลฺลาสานํ วตฺถุ ชานิตพฺพํ. ยํ วิปลฺลาสํ สิยา, ตํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ วิปลฺลาสานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. กตโม เอโก วิปลฺลาโส จ, เยน ปฏิปกฺเขน วิปลฺลาสิตํ คณฺหาติ? “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ, “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ, “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ, “อสุเภ สุภนฺ”ติ, อยํ เอโก วิปลฺลาโส.
กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ? กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา จ. อิมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ.
กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ? สญฺญา จิตฺตํ ทิฏฺฐิ จ. อิมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ.
ตตฺถ มนาปิเก วตฺถุมฺหิ อินฺทฺริยวตฺเถ วณฺณายตเน วา โย นิมิตฺตสฺส อุคฺคาโห, อยํ สญฺญาวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ สติ วิญฺญตฺติ, อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส ตมฺหิ รูเป “อสุเภ สุภนฺ”ติ ยา ขนฺติ รุจิ อุเปกฺขนา นิจฺฉโย ทิฏฺฐิ นิทสฺสนํ สนฺตีรณา, อยํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส. ตตฺถ วตฺถุเภเทน กาเยสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ภวนฺติ. ตโย กาเย ตโย เวทนาย ตโย จิตฺเต ตโย ธมฺเม, จตฺตาโร สญฺญาวิปลฺลาสา จตฺตาโร จิตฺตวิปลฺลาสา จตฺตาโร ทิฏฺฐิวิปลฺลาสา, อายตนูปจยโต จกฺขุวิญฺญาณสญฺญาสมงฺคิสฺส รูเปสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ยาว มโน สญฺญาสมงฺคิสฺส, ธมฺเมสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ฉ ทฺวาทสกา จตฺตาริ วิปลฺลาสา ภวนฺติ. อารมฺมณนานตฺตโต หิ อปริมิตสงฺเขยฺยานํ สตฺตานํ อปริมิตมสงฺเขยฺยา วิปลฺลาสา ภวนฺติ หีนุกฺกฏฺฐมชฺฌิมตาย.
ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ ภวนฺติ. โย รูปกฺขนฺโธ, โส กาโย อตฺตภาววตฺถุ. โย เวทนากฺขนฺโธ, โส เวทนา อตฺตภาววตฺถุ. โย สญฺญากฺขนฺโธ จ สงฺขารกฺขนฺโธ จ, เต ธมฺมา อตฺตภาววตฺถุ. โย วิญฺญาณกฺขนฺโธ, โส จิตฺตํ อตฺตภาววตฺถุ. อิติ ปญฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ. ตตฺถ กาเย “อสุเภ สุภนฺ”ติ. วิปลฺลาโส ภวติ. เอวํ เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ จ อตฺตวิปลฺลาโส ภวติ. ตตฺถ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ สมุคฺฆาตนตฺถํ ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน เทเสติ ปญฺญเปติ กาเย กายานุปสฺสี วิหรโต “อสุเภ สุภนฺ”ติ. วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตติ, เอวํ เวทนาสุ, จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ กาตพฺพํ.
ตตฺถ อนฺธการติมิสา อปฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสปทฏฺฐานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปสาตรูปํ ปทฏฺฐานํ. อตฺตาสยวญฺจนาลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺฐานํ. อิธ วิวาทลกฺขโณ โทโส, ตสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺฐานํ. วตฺถุวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ โมโห, ตสฺส มิจฺฉาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ อวินาสคฺคหณลกฺขณา นิจฺจสญฺญา, ตสฺสา สพฺพสงฺขารา ปทฏฺฐานํ. สาสวผโสฺสปคมนลกฺขณา สุขสญฺญา, ตสฺสา มมงฺกาโร ปทฏฺฐานํ. ธมฺเมสุ อุปคมนลกฺขณา อตฺตสญฺญา, ตสฺสา อหงฺกาโร ปทฏฺฐานํ. วณฺณสงฺคหณลกฺขณา สุภสญฺญา, ตสฺสา อินฺทฺริยอสํวโร ปทฏฺฐานํ. เอเตหิ นวหิ ปเทหิ อุทฺทิฏฺเฐหิ สพฺโพ อกุสลปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐ ภวติ, โส จ โข พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปญฺญวตา โน ทุปฺปญฺเญน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตน.
นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคโห สโมสรณํ คจฺฉนฺติ. กตมานิ นว ปทานิ? สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา อสุภสญฺญา จ. (7)
ตตฺถ กตโม สมโถ ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ ฐานํ ปฏฺฐานํ อุปฏฺฐานํ สมาธิ สมาธานํ อวิกฺเขโป อวิปฺปฏิสาโร วูปสโม มานโส เอกคฺคํ จิตฺตสฺส, อยํ สมโถ. (8)
ตตฺถ กตมา วิปสฺสนา ? ขนฺเธสุ วา ธาตูสุ วา อายตเนสุ วา นามรูเปสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ วา ธมฺเมสุ ทุกฺเขสุ วา สมุทเยสุ วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กุสลากุสเลสุ วา ธมฺเมสุ สาวชฺชอนวชฺเชสุ วา กณฺหสุกฺเกสุ วา เสวิตพฺพอเสวิตพฺเพสุ วา โส ยถาภูตํ วิจโย ปวิจโย วีมํสา ปรวีมํสา คาหนา อคฺคาหนา ปริคฺคาหนา จิตฺเตน ปริจิตนา ตุลนา อุปปริกฺขา ญาณํ วิชฺชา วา จกฺขุ พุทฺธิ เมธา ปญฺญา โอภาโส อาโลโก อาภา ปภา ขคฺโค นาราโจ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺคงฺคํ, อยํ วิปสฺสนา. เตเนสา วิปสฺสนา อิติ วุจฺจติ วิวิธา วา เอสา วิปสฺสนาติ, ตสฺมา เอสา วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. ทฺวิธา เจสา หิ วิปสฺสนา ธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ทฺวิธา อิมาย ปสฺสติ สุภญฺจ อสุภญฺจ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ เสวิตพฺพญฺจ อเสวิตพฺพญฺจ กมฺมญฺจ วิปากญฺจ พนฺธญฺจ วิโมกฺขญฺจ อาจยญฺจ อปจยญฺจ ปวตฺติญฺจ นิวตฺติญฺจ สํกิเลสญฺจ โวทานญฺจ, เอวํ วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. อถ วา วิอิติ อุปสคฺโค ปสฺสนาติ อตฺโถ ตสฺมา วิปสฺสนาติ วุจฺจเต, อยํ วิปสฺสนา. (9)
ตตฺถ ทฺเว โรคา สตฺตานํ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, เอเตสํ ทฺวินฺนํ โรคานํ นิฆาตาย ภควตา ทฺเว เภสชฺชานิ วุตฺตานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิมานิ ทฺเว เภสชฺชานิ ปฏิเสเวนฺโต ทฺเว อโรเค สจฺฉิกโรติ ราควิราคํ เจโตวิมุตฺติํ อวิชฺชาวิราคญฺจ ปญฺญาวิมุตฺติํ. ตตฺถ ตณฺหาโรคสฺส สมโถ เภสชฺชํ, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อโรคํ. อวิชฺชาโรคสฺส วิปสฺสนาเภสชฺชํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อโรคํ. เอวญฺหิ ภควา จาห, “ทฺเว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา นามญฺจ รูปญฺจ, ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา”ติ. ตตฺถ สมถํ ภาเวนฺโต รูปํ ปริชานาติ, รูปํ ปริชานนฺโต ตณฺหํ ปชหติ, ตณฺหํ ปชหนฺโต ราควิราคา เจโตวิมุตฺติํ สจฺฉิกโรติ, วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นามํ ปริชานาติ, นามํ ปริชานนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ, อวิชฺชํ ปชหนฺโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติํ สจฺฉิกโรติ. ยทา ภิกฺขุโน ทฺเว ธมฺมา ปริญฺญาตา ภวนฺติ นามญฺจ รูปญฺจ, ตถาสฺส ทฺเว ธมฺมา ปหีนา ภวนฺติ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. ทฺเว ธมฺมา ภาวิตา ภวนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา ภวนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. เอตฺตาวตา ภิกฺขุ กตกิจฺโจ ภวติ. เอสา โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุปริยาทานา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปโรธา อิทญฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อญฺญญฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โย อิเมสํ ขนฺธานํ ธาตุอายตนานํ นิโรโธ วูปสโม อญฺเญสญฺจ ขนฺธธาตุอายตนานํ อปฺปฏิสนฺธิ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.
ตตฺถ กตมํ อโลโภ กุสลมูลํ ? ยํธาตุโก อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อนิจฺฉา อปตฺถนา อกนฺตา อนชฺโฌสานํ. อยํ อโลโภ กุสลมูลํ. กเสฺสตํ มูลํ? อโลภชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค กุสลนฺติ วุจฺจติ, โส ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสมาธิสฺส จ อิเมสํ มูลนฺติ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ. (10)
ตตฺถ กตมํ อโทโส กุสลมูลํ ? ยา สตฺเตสุ วา สงฺขาเรสุ วา อนฆาโต อปฺปฏิฆาโต อพฺยาปตฺติ อพฺยาปาโท อโทโส เมตฺตา เมตฺตายนา อตฺถกามตา หิตกามตา เจตโส ปสาโท, อยํ อโทโส กุสลมูลํ. กเสฺสตํ มูลํ? อโทสชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ? สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส จ อิเมสํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ. (11)
ตตฺถ กตมํ อโมโห กุสลมูลํ ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺมา จ ปจฺจาคโม ปฏิเวโธ อโมโห อสมฺมุยฺหนา อสมฺโมโห วิชฺชาปกาโส อาโลโก อนาวรณํ เสกฺขานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ อโมโห กุสลมูลํ. กเสฺสตํ มูลํ? อโมหชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ เอตํ มูลํ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? สมฺมาทิฏฺฐิยา จ สมฺมาสติยา จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ. (12)
เอวํ อิเมสํ ตีหิ กุสลมูเลหิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โยเชตพฺโพ.
ตตฺถ กตมา อนิจฺจสญฺญา ? “สพฺเพ สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน”ติ จ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนิจฺจสญฺญา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อนิจฺจสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขสญฺญา ? “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ ทุกฺขสญฺญา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? ทุกฺขสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อาลเสฺส สมฺปมาเท วิมฺหเย จ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อนตฺตสญฺญา ? “สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนตฺตา”ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนตฺตสญฺญา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท, อนตฺตสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อหงฺกาโร จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ, มมงฺกาโร น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อสุภสญฺญา ? “สตฺต สงฺขารา อสุภา”ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อสุภสญฺญา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อสุภสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย สุภนิมิตฺเต จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริญฺญา ภควตา เทสิตา, โย ตตฺถ อสุภสญฺญา รูปกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, ทุกฺขสญฺญา เวทนากฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, อนตฺตสญฺญา สญฺญากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, อนิจฺจสญฺญา วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ. ตตฺถ สมเถน ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชํ สมุคฺฆาเตติ, อโทเสน โทสํ สมุคฺฆาเตติ, อโมเหน โมหํ สมุคฺฆาเตติ, อนิจฺจสญฺญาย นิจฺจสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, ทุกฺขสญฺญาย สุขสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, อนตฺตสญฺญาย อตฺตสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, อสุภสญฺญาย สุภสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ.
จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺฐานํ. สพฺพธมฺมํ ยถาภูตํ ปฏิเวธลกฺขณา วิปสฺสนา, ตสฺสา สพฺพเนยฺยํ ปทฏฺฐานํ. อิจฺฉาปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี ปทฏฺฐานํ. อพฺยาปาทลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฏฺฐานํ. วตฺถุอปฺปฏิหตลกฺขโณ อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ วินาสคฺคหณลกฺขณา อนิจฺจสญฺญา, ตสฺสา อุทยพฺพโย ปทฏฺฐานํ. สาสวผสฺสสญฺชานนลกฺขณา ทุกฺขสญฺญา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺฐานํ. สพฺพธมฺมอนุปคมนลกฺขณา อนตฺตสญฺญา, ตสฺสา ธมฺมสญฺญา ปทฏฺฐานํ. วินีลกวิปุพฺพเกาทฺธุมาตกสมุคฺคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺฐานํ. อิเมสุ นวสุ ปเทสุ อุปทิฏฺเฐสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข อุปทิฏฺโฐ ภวติ, โส จ พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปญฺญวตา โน ทุปฺปญฺเญน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตนาติ.
ตตฺถ นิจฺจสญฺญาธิมุตฺตสฺส อปราปรํ จิตฺตํ ปณาเมนฺโต สติมปจฺจเวกฺขโต อนิจฺจสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ สุขสฺสาทาธิมุตฺตสฺส อิริยาปถสฺส อคติมปจฺจเวกฺขโต ทุกฺขสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, ขนฺธธาตุอายตเนสุ อตฺตาธิมุตฺตสฺส นานาธาตุอเนกธาตุวินิพฺโภคมปจฺจเวกฺขโต อนตฺตสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, วณฺณสณฺฐานาภิรตสฺส กาเย สุภาธิมุตฺตสฺส จ วิปฺปฏิจฺฉนฺนา อสุภสญฺญา น อุปฏฺฐาติ.
อวิปฺปฏิสารลกฺขณา สทฺธา, สทฺทหนา ปจฺจุปฏฺฐานํ. ตสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปทฏฺฐานํ. เอวญฺหิ วุตฺตํ ภควตา สทฺธินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
สูราอปฏิกฺเขปนลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยารมฺโภ ปจฺจุปฏฺฐานํ. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปทฏฺฐานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา วีริยินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ.
สติ สรณลกฺขณา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปทฏฺฐานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา สตินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ.
เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, อวิกฺเขปปจฺจุปฏฺฐาโน, ตสฺส จตฺตาริ ญาณานิ ปทฏฺฐานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา สมาธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ ฌาเนสุ.
ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ภูตตฺถสนฺตีรณา ปจฺจุปฏฺฐานา, ตสฺส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปทฏฺฐานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ปญฺญินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ อริยสจฺเจสุ. (13)
จตฺตาริ จกฺกานิ ปติรูปเทสวาโส จกฺกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย จกฺกํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ จกฺกํ, ปุพฺเพ กตปุญฺญตา จกฺกํ. ตตฺถ อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ ปติรูปเทสวาโส, โส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺฐานํ. อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ สปฺปุริสูปนิสฺสโย, โส อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺฐานํ. สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ อตฺตสมฺมาปณิธานํ, ตํ ปุญฺญานํ ปทฏฺฐานํ. กุสลธมฺโมปจยลกฺขณํ ปุญฺญํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํ.
เอกาทสสีลมูลกา ธมฺมา สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ …เป… โส วิมุตฺติญาณทสฺสนํ “นาปรํ อิตฺถตฺตายา”ติ ปชานนา. ตตฺถ เวรมณิลกฺขณํ สีลํ, ตํ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํ. น อตฺตานุวาทลกฺขโณ อวิปฺปฏิสาโร, โส ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺฐานํ. อภิปฺปโมทนลกฺขณํ ปาโมชฺชํ, ตํ ปีติยา ปทฏฺฐานํ. อตฺตมนลกฺขณา ปีติ, สา ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺฐานํ. กมฺมนิยลกฺขณา ปสฺสทฺธิ, สา สุขสฺส ปทฏฺฐานํ. อพฺยาปาทลกฺขณํ สุขํ, ตํ สมาธิโน ปทฏฺฐานํ. อวิกฺเขปนลกฺขโณ สมาธิ, โส ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํ. อวิปรีตสนฺตีรณลกฺขณา ปญฺญา, สา นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํ อนาลยนลกฺขณา นิพฺพิทา, สา วิราคสฺส ปทฏฺฐานํ. อสํกิเลสลกฺขโณ วิราโค, โส วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํ. อกุสลธมฺมวิเวกลกฺขณา วิมุตฺติ, สา วิมุตฺติโน โวทานสฺส ปทฏฺฐานํ. (14)
จตโสฺส อริยภูมิโย จตฺตาริ สามญฺญผลานิ . ตตฺถ โย ยถาภูตํ ปชานาติ, เอสา ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลญฺจ โส ยถาภูตํ ปชานิตฺวา นิพฺพินฺทติ, อิทํ ตนุกามราคสฺส ปทฏฺฐานํ พฺยาปาทานํ. สกทาคามิผลญฺจ สณฺหํ วิรชฺชติ, อยํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ. อนาคามิผลญฺจ ยํ อวิชฺชาวิราคา วิมุจฺจติ, อยํ กตาภูมิ. อรหตฺตญฺจ สามญฺญผลานีติ โก วจนตฺโถ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สามญฺญํ, ตเสฺสตานิ ผลานิ สามญฺญผลานีติ วุจฺจติ. กิสฺส พฺรหฺมญฺญผลานีติ วุจฺจนฺเต? พฺรหฺมญฺญอริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส ตานิ ผลานีติ พฺรหฺมญฺญผลานีติ วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ โสตาปนฺโน กถํ โหติ? สห สจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส จ, อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา ปริกฺขยา อริยสาวโก โหติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺฐิ? อสฺสุตวา พาโล ปุถุชฺชโน ยาว อริยธมฺเม อโกวิโท, โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ยาว วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ, โส อิเมสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาโห วา อตฺตนิยคฺคาโห วา เอโสหมสฺมิ เอกสฺมิํ วสวตฺติโก ปกฺขิตฺโต อนุคฺคโห อนุสยนฺโต องฺคมงฺคนฺติ ปรติ. ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺฐินิชฺฌายนา อภิปฺปสนฺนา, อยํ วุจฺจเต สกฺกายทิฏฺฐีติ.
ตตฺถ ปญฺจ ทิฏฺฐิโย อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. กตมาโย ปญฺจ? รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อิมาโย ปญฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ, อวเสสาโย ปนฺนรส สสฺสตํ ภชนฺติ. อิติ สกฺกายทิฏฺฐิปหานา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ ปหียนฺติ. ปหานา อุจฺเฉทํ สสฺสตญฺจ น ภชติ. อิติ อุจฺเฉทสสฺสตปฺปหานา อริยสาวกสฺส น กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตํ ภวติ, อญฺญา วา โลกุตฺตราย สมฺมาทิฏฺฐิยา. กถํ ปน สกฺกายทิฏฺฐิ น ภวติ? อิธ อริยสาวโก สุตวา โหติ, สพฺโพ สุกฺกปกฺโข กาตพฺโพ, ยาว อริยธมฺเมสุ โกวิโท รูปํ อนตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิญฺญาณํ …เป… เอวมสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส สกฺกายทิฏฺฐิ น ภวติ.
กถํ วิจิกิจฺฉา น ภวติ? อิธ อริยสาวโก พุทฺเธ น กงฺขติ, น วิจิกิจฺฉติ อภิปฺปสีทติ, อิติปิ โส ภควาติ สพฺพํ. ธมฺเม น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ สพฺพํ. ยาว ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ, อิมินา ทุติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ. สํเฆ น กงฺขติ …เป… ยาว ปูชา เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ, อิมินา ตติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. ตณฺหานิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ยาว พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สํเฆ วา ทุกฺเข วา สมุทเย วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กงฺขายนา วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวธาปถา อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อนวฏฺฐานํ อธิฏฺฐาคมนํ อเนกํโส อเนกํสิกตา, เต ตสฺส ปหีนา ภวนฺติ ปณุนฺนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา.
ตตฺถ สีลพฺพตปรามาโส ทฺวิธา— สีลสฺส วา สุทฺธสฺส วา. ตตฺถ สีลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา ตตฺถ กโปตปาทาหิ อจฺฉราหิ สทฺธิํ กีฬิสฺสามิ รมิสฺสามิ ปริจริสฺสามีติ. ยถาภูตทสฺสนนฺติ รุจิวิมุตฺติ ราโค ราคปริวตฺตกา ทิฏฺฐิรูปนา ปสฺสนา อสนฺตุสฺสิตสฺส สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ กตโม สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส? อิเธกจฺโจ สีลํ ปรามสติ, สีเลน สุชฺฌติ, สีเลน นียติ, สีเลน มุจฺจติ, สุขํ วีติกฺกมติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมติ อนุปาปุณาติ อุปริเมน. ตทุภยํ สีลวตํ ปรามสติ ตทุภเยน สีลวเตน สุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ นียนฺติ, สุขํ วีติกฺกมนฺติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, อนุปาปุณนฺตีติ อวิสุจิกรํ ธมฺมํ อวิมุตฺติกรํ ธมฺมํ วิสุจิโต วิมุตฺติโต ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ มุตฺติ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺฐินิชฺฌายนา ปสฺสนา, อยํ สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส. เอเต อุโภ ปรามาสา อริยสาวกสฺส ปหีนา ภวนฺติ ยาว อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, โส สีลวา ภวติ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อกฺขณฺเฑหิ ยาว อุปสมสํวตฺตนิเกหิ. อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา สุตวา อริยสาวโก ภวติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม, สพฺพํ.
สหสจฺจาภิสมยา, อิติ โก วจนตฺโถ? จตฺตาโร อภิสมยา, ปริญฺญาภิสมโย ปหานาภิสมโย สจฺฉิกิริยาภิสมโย ภาวนาภิสมโย.
ตตฺถ อริยสาวโก ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กิํการณํ? ทุกฺขสฺส ปริญฺญาภิสมโย, สมุทยสฺส ปหานาภิสมโย, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโย. สมถวิปสฺสนาย กถํ อภิสเมติ? อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺเธตฺวา ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสติ. ตตฺถ โย อุปนิพนฺโธ, อยํ สมโถ. ยา ปริโยคาหนา, อยํ วิปสฺสนา. ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขาติ ปสฺสโต โย ปญฺจกฺขนฺเธสุ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานา อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา ปหียติ. ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา, อยํ สมุทโย. ยํ ตสฺส ปหานํ, โส นิโรโธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, เอวํ เตสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ อภิสมโย ภวติ. เตนาห ภควา “สหสจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺตี”ติ.
ตตฺถ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กิํ การณา? ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมโย, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมโย. เอวํ ทิฏฺฐนฺโต ยถา นาวา ชลํ คจฺฉนฺตี จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ปาริมํ ตีรํ ปาเปติ, โอริมํ ตีรํ ชหติ, ภารํ วหติ, โสตํ ฉินฺทติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. ยถา วา สูริโย อุทยนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, สีตํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล …เป… ยถา ปทีโป ชลนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, อุปาทานํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล …เป… .
ยทา อริยสาวโก โสตาปนฺโน ภวติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลญฺจ โสตาปตฺติผเล ฐิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ยุคนทฺธา วตฺตมานา กามราคพฺยาปาทานํ เยภุเยฺยน ปหานา อริยสาวโก โหติ. สกทาคามิ ปรินิฏฺฐิตตฺตา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ตนุภูมิ.
สกทาคามิผลญฺจ โย สกทาคามิผเล ฐิโต วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กามราคพฺยาปาเท สานุสเย อนวเสสํ ปชหติ, กามราคพฺยาปาเทสุ อนวเสสํ ปหีเนสุ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิ สีลพฺพตปรามาโส วิจิกิจฺฉา กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท จ, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา อริยสาวโก โหติ อนาคามี ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา, อยํ วีตราคภูมิ.
อนาคามิผลญฺจ อนาคามิผเล ฐิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปชหติ รูปราคอรูปราคมาเนาทฺธจฺจอวิชฺชญฺจ. อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา อริยสาวโก อรหา ภวติ, ขีณาสโว วุสิตวา สมฺมทญฺญาวิมุตฺโต ปริกฺขีณภวสํโยชโน อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, อยํ กตาภูมิ.
อรหนฺโตว อยํ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุกฺขยา ชีวิตินฺทฺริยาปโรธา อิทญฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อญฺญญฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. โย อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิโรโธ วูปสโม, อญฺญสฺส จ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิมา ทฺเว นิพฺพานธาตุโย. อิติ สจฺจานิ วุตฺตานิ. สจฺจาภิสมโย วุตฺโต, กิเลสววตฺถานํ วุตฺตํ, ปหานํ วุตฺตํ, ภูมิโย วุตฺตา, ผลานิ วุตฺตานิ, นิพฺพานธาตุโย วุตฺตา. เอวมิเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพโพธิ วุตฺตา ภวติ. เอตฺถ โยโค กรณีโย. (15)
ตตฺถ กตมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย ? จตฺตาริ ฌานานิ จตโสฺส จ อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ กตมานิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตตฺถ กตมา จตฺตาโร อรูปสมาปตฺติโย? วิราคิโน วต วตฺตพฺโพ, ยาว นิโรธสมาปตฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. อิมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย.
ตตฺถ กตมํ ปฐมํ ฌานํ? ปญฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ. กตเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ? ปญฺจหิ นีวรเณหิ. ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺโทติ วิตฺถาเรตพฺโพ. ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท? โย ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺติ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา อปริจฺจาโค อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ, อยํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ตตฺถ กตมํ พฺยาปาทนีวรณํ? โย สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ อาฆาโต …เป… ยถา โทเส ตถา นิโอฏฺฐานา, อยํ พฺยาปาโท นีวรณํ. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา จิตฺตสฺส ชฬตา จิตฺตสฺส ครุตฺตํ จิตฺตสฺส อกมฺมนิยตา จิตฺตสฺส นิกฺเขโป นิทฺทายนา ปจลิกตา ปจลายนา ปจลายนํ, อิทํ มิทฺธํ. ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา กายสฺส ถินตา ชฬตา กายสฺส ครุตฺตา กายสฺส อปฺปสฺสทฺธิ, อิทํ ถินํ. อิติ อิทญฺจ ถินํ ปุริมกญฺจ มิทฺธํ ตทุภยํ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? โย อวูปสโม จิตฺตสฺส, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? โย เจตโส วิเลโข อลญฺจนา วิลญฺจนา หทยเลโข วิปฺปฏิสาโร, อิทํ กุกฺกุจฺจํ. อิติ อิทญฺจ กุกฺกุจฺจํ ปุริมกญฺจ อุทฺธจฺจํ ตทุภยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ? โย พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สํเฆ วา …เป… อยํ วิจิกิจฺฉา. อปิ จ โข ปน ปญฺจ วิจิกิจฺฉาโย สมนนฺตรายิกา เทสนฺตรายิกา สมาปตฺตนฺตรายิกา มคฺคนฺตรายิกา สคฺคนฺตรายิกา, อิมาโย ปญฺจ วิจิกิจฺฉาโย. อิธ ปน สมาปตฺตนฺตรายิกา วิจิกิจฺฉา อธิปฺเปตา. อิเม ปญฺจ นีวรณา.
ตตฺถ นีวรณานีติ โก วจนตฺโถ, กุโต นิวารยนฺตีติ? สพฺพโต กุสลปกฺขิกา นิวารยนฺติ. กถํ นิวารยนฺติ? กามจฺฉนฺโท อสุภโต นิวารยติ, พฺยาปาโท เมตฺตาย นิวารยติ, ถินํ ปสฺสทฺธิโต นิวารยติ, มิทฺธํ วีริยารมฺภโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจํ สมถโต นิวารยติ, กุกฺกุจฺจํ อวิปฺปฏิสารโต นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา ปญฺญาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท อโลภโต กุสลมูลโต นิวารยติ, พฺยาปาโท อโทสโต นิวารยติ, ถินมิทฺธํ สมาธิโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สติปฏฺฐาเนหิ นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา อโมหโต กุสลมูลโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. ตโย วิหารา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร อริยวิหาโร. ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ ฌานานิ, พฺรหฺมวิหาโร จตฺตาริ อปฺปมาณานิ, อริยวิหาโร สตฺตติํส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจญฺจ ทิพฺพวิหารํ นิวารยติ, พฺยาปาโท พฺรหฺมวิหารํ นิวารยติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ อริยวิหารํ นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจญฺจ สมถํ นิวารยนฺติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ วิปสฺสนํ นิวารยนฺติ, อโต นีวรณนฺติ วุจฺจนฺเต. อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ ปฐมํ ฌานํ.
กตเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมฺปยุตฺตํ ปฐมํ ฌานํ ? วิตกฺกวิจาเรหิ ปีติยา สุเขน จ จิตฺเตกคฺคตาย จ. อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาทปฏิลาภสมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยํ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ ปญฺจ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา วิหรตีติ, เตน วุจฺจเต ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ทิพฺเพน วิหาเรน. (1)
ตตฺถ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ปีติสุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทเนน อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. (2)
ตตฺถ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ตติยํ ฌานํ สติยา สมฺปชญฺเญน สุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อุเปกฺขาย อิมานิ ปญฺจงฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. (3)
ตตฺถ จตุตฺถํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุเปกฺขาย สติปาริสุทฺธิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย จิตฺเตกคฺคตา จ, อิเมหิ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถํ ฌานํ. อิติ อิเมสํ จตุนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาโท ปฏิลาโภ สมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยา จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรตีติ. (4)
ตตฺถ กตโม อนิจฺจฏฺโฐ? ปีฬนฏฺโฐ อนิจฺจฏฺโฐ ปภงฺคฏฺโฐ สมฺปาปนฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อนิจฺจฏฺโฐ, อยํ อนิจฺจฏฺโฐ.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขฏฺโฐ? ปีฬนฏฺโฐ ทุกฺขฏฺโฐ สมฺปีฬนฏฺโฐ สํเวคฏฺโฐ พฺยาธินฏฺโฐ, อยํ ทุกฺขฏฺโฐ.
ตตฺถ กตโม สุญฺญฏฺโฐ? อนุปลิตฺโต สุญฺญฏฺโฐ, อสมฺภชนฏฺโฐ คตปฏฺโฐ วิวฏฺฏฏฺโฐ, อยํ สุญฺญฏฺโฐ.
ตตฺถ กตโม อนตฺตฏฺโฐ? อนิสฺสริยฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ, อวสวตฺตนฏฺโฐ, อกามการิฏฺโฐ ปริวิทฏฺโฐ, อยํ อนตฺตฏฺโฐติ.
สุตฺตตฺถสมุจฺจโย นาม สํวตฺติสนฺติกา เปฏกภูมิ สมตฺตา.