7.1 ปกิณฺณกนิทฺเทส
ฌานํ วิราโค. จตฺตาริ ฌานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตานิ ทุวิธานิ; โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ จ โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ จ. ตตฺถ โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ พาหิรกานิ, โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ อริยปุคฺคลานิ. ตตฺถ เยน ฉ ปุคฺคลมูลานิ เตสํ นิกฺขิเปตฺวา ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, ราคโทสจริโต, ราคโมหจริโต, โทสโมหจริโต, สมภาคจริโต, อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ ฌานํ สมาปชฺชิตานํ ปญฺจ นีวรณานิ ปฏิปกฺโข เตสํ ปฏิฆาตาย ยถา อสมตฺโถ ตีณิ อกุสลมูลานิ นิคฺคณฺหาติ. โลเภน อกุสลมูเลน อภิชฺฌา จ อุทฺธจฺจญฺจ อุปฺปิลวตํ อโลเภน กุสลมูเลน นิคฺคณฺหาติ, กุกฺกุจฺจญฺจ วิจิกิจฺฉา จ โมหปกฺโข, ตํ อโมเหน นิคฺคณฺหาติ. โทโส จ ถินมิทฺธญฺจ โทสปกฺโข, ตํ อโทเสน นิคฺคณฺหาติ.
ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา เนกฺขมฺมวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อพฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโมหสฺส ปาริปูริยา อวิหิํสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหิ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อโมหสฺส ปาริปูริยา จ วิวิตฺโต โหติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
วิตกฺกาติ ตโย วิตกฺกา— เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก. ตตฺถ ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, ปฏิลทฺธสฺส วิจรณํ วิจาโร. ยถา ปุริโส ทูรโต ปุริสํ ปสฺสติ อาคจฺฉนฺตํ, น จ ตาว ชานาติ เอโส อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา ยทา ตุ ปฏิลภติ อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา เอวํ วณฺโณติ วา เอวํ สณฺฐาโนติ วา อิเม วิตกฺกยนฺโต อุตฺตริ อุปปริกฺขนฺติ กิํ นุ โข อยํ สีลวา อุทาหุ ทุสฺสีโล อฑฺโฒ วา ทุคฺคโตติ วา. เอวํ วิจาโร วิตกฺเก อปฺเปติ, วิจาโร จริยติ จ อนุวตฺตติ จ. ยถา ปกฺขี ปุพฺพํ อายูหติ ปจฺฉา นายูหติ ยถา อายูหนา เอวํ วิตกฺโก, ยถา ปกฺขานํ ปสารณํ เอวํ วิจาโร อนุปาลติ วิตกฺเกติ วิจรติ วิจาเรติ. วิตกฺกยติ วิตกฺเกติ, อนุวิจรติ วิจาเรติ. กามสญฺญาย ปฏิปกฺโข วิตกฺโก, พฺยาปาทสญฺญาย วิหิํสสญฺญาย จ ปฏิปกฺโข วิจาโร. วิตกฺกานํ กมฺมํ อกุสลสฺส อมนสิกาโร, วิจารานํ กมฺมํ เชฏฺฐานํ สํวารณา. ยถา ปลิโก ตุณฺหิโก สชฺฌายํ กโรติ เอวํ วิตกฺโก, ยถา ตํเยว อนุปสฺสติ เอวํ วิจาโร. ยถา อปริญฺญา เอวํ วิตกฺโก. ยถา ปริญฺญา เอวํ วิจาโร. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทายญฺจ ปฏิภานปฏิสมฺภิทายญฺจ วิตกฺโก, ธมฺมปฏิสมฺภิทายญฺจ อตฺถปฏิสมฺภิทายญฺจ วิจาโร. กลฺลิตา โกสลฺลตฺตํ จิตฺตสฺส วิตกฺโก, อภินีหารโกสลฺลํ จิตฺตสฺส วิจาโร. อิทํ กุสลํ อิทํ อกุสลํ อิทํ ภาเวตพฺพํ อิทํ ปหาตพฺพํ อิทํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ วิตกฺโก, ยถา ปหานญฺจ ภาวนา จ สจฺฉิกิริยา จ เอวํ วิจาโร. อิเมสุ วิตกฺกวิจาเรสุ ฐิตสฺส ทุวิธํ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ; ทุวิธํ สุขํ อุปฺปชฺชติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ. อิติ วิตกฺกชนิตํ เจตสิกํ สุขํ ปีติ กายิกํ สุขํ กายิโกเยว. ยา ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมาธิ. อิติ ปฐมํ ฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ.
เตสํเยว วิตกฺกวิจารานํ อภิกฺขณํ อาเสวนาย ตสฺส ตปฺโปณมานสํ โหติ. ตสฺส วิตกฺกวิจารา โอฬาริกา ขายนฺติ. ยญฺจ ปีติสุขญฺจ เนกฺขมฺมญฺจ โอฬาริกํ ภวติ. อปิ จ สมาธิชา ปีติ รติ จ ชายติ. ตสฺส วิจารารมฺมณํ. เตสํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ เจโต สมฺปสีทติ. เย วิตกฺกวิจารา ทฺเว ธมฺมานุสฺสริตพฺพา. ปจฺจุปฺปนฺนา ทรณิตพฺพํ. เตสํ วูปสมา เอโกทิภาวํ จิตฺเตกคฺคตํ โหติ. ตสฺส เอโกทิภาเวน ปีติ ปาริปูริํ คจฺฉติ. ยา ปีติ, ตํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ยํ สุขํ, ตํ สุขินฺทฺริยํ. ยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ สมาธิ. ตํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ. โส ปีติยา วิราคา ยาติ โอชหิ ชลฺลสหคตํ.
ตตฺถ โสมนสฺสจิตฺตมุปาทานนฺติ จ โส ตํ วิจินนฺโต อุเปกฺขเมว มนสิกโรติ. โส ปีติยา วิราคา อุเปกฺขโก วิหรติ. ยถา จ ปีติยา สุขมานิตํ, ตํ กาเยน ปฏิสํเวเทติ สมฺปชาโน วิหรติ. เยน สติสมฺปชญฺเญน อุเปกฺขาปาริปูริํ คจฺฉติ. อิทํ ตติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ.
ตถา กายิกสฺส สุขสฺส ปหานาย ปฐเม ฌาเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. ทุติเย ฌาเน ทุกฺขินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. โส สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปกฺขา ปสาทา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ. เตสํ นิโรธา อุเปกฺขาสมฺปชญฺญํ โหติ, ตตฺถ สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสติ โหติ, เตสํ นิโรธา สติมา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสมฺปชญฺญํ, เตสํ นิโรธา สมฺปชญฺญํ โหติ, อิติ อุเปกฺขาย จ สญฺญา, สโต สมฺปชาโน จิตฺเตกคฺคตา จ อิทํ วุจฺจเต จ จตุตฺถํ ฌานํ.
ตตฺถ โย ราคจริโต ปุคฺคโล ตสฺส สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ; โย โทสจริโต ปุคฺคโล ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยญฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ; โย โมหจริโต ปุคฺคโล ตสฺส อสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ.
ตตฺถ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อนุนโย นิรุชฺฌติ, โทสจริตสฺส ปฐเม ฌาเน ทุติเย จ ปฏิฆํ นิรุชฺฌติ, โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฐเม ฌาเน ทุติเย จ อสมฺปชญฺญํ นิรุชฺฌติ. ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อสติ นิรุชฺฌติ, เอวเมว เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ จตฺตาริ ฌานานิ โวทานํ คมิสฺสนฺติ.
ตตฺถ ราคโทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺปชญฺญญฺจ อนุนโย จ ปฏิฆญฺจ, เตน หานภาคิยํ ฌานํ โหติ. ตตฺถ ราคโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุนยตฺตํ จ อาทีนวํ ทสฺสิตา, ตํ ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ. ตตฺถ โทสโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิโฆ จ อสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อาทีนวํ ทสฺสิตา เตน ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ.
ตตฺถ ราคโทสโมหสมภาคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาคิยํ ฌานํ โหติ, อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สตฺตสุ ปุคฺคเลสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. จตูสุ จ สมาธีสุ ฉนฺทสมาธินา ปฐมํ ฌานํ, วีริยสมาธินา ทุติยํ ฌานํ, จิตฺตสมาธินา ตติยํ ฌานํ, วีมํสาสมาธินา จตุตฺถํ ฌานํ. อปฺปณิหิเตน ปฐมํ ฌานํ, สุญฺญตาย ทุติยํ ฌานํ, อนิมิตฺเตน ตติยํ ฌานํ, อานาปานสฺสติยา จตุตฺถํ ฌานํ. กามวิตกฺกพฺยาปาทานญฺจ ตํ ตํ วูปสเมน ปฐมํ ฌานํ โหติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสเมน ทุติยํ ฌานํ, สุขินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยานํ วูปสเมน ตติยํ ฌานํ, กายสงฺขารานํ วูปสเมน จตุตฺถํ ฌานญฺจ. จาคาธิฏฺฐาเนน ปฐมํ ฌานํ, สจฺจาธิฏฺฐาเนน ทุติยํ ฌานํ, ปญฺญาธิฏฺฐาเนน ตติยํ ฌานํ, อุปสมาธิฏฺฐาเนน จตุตฺถํ ฌานํ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สงฺเขปนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺฐานิ, ตตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูริํ คจฺฉติ. อนุวตฺตนกานิ จตฺตาริ, ตตฺถ โย ปฐมํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวกฺขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย โทมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ทุติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย ทุกฺขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ตติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย โสมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย จตุตฺถํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย สุขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน คโต.
ปกิณฺณกนิทฺเทโส.