7.2 หารสมฺปาตภูมิ
ยานิ จตฺตาริ ฌานานิ, เตสํ ฌานานํ อิมานิ องฺคานิ, เตสํ องฺคานํ สมูโห อสฺส องฺคา, อยํ ฌานภูมิ โก วิเสโสติ อสฺส วิเสโส. อิเม สมฺภารา เตหิ อยํ สมุทาคโม, ตสฺส สมุทาคมสฺส อยํ อุปนิสา, ตาย อุปนิสาย อยํ ภาวนา. ตสฺสา ภาวนาย อยํ อาทีนโว. เตน อยํ ปริหานิ. กสฺส ปริหานีติ ตทุปคชฺฌายิโน. ตํ ยถา ภณิตํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อยํ วิเสโส. เตน วิเสเสน อยํ อสฺสาโท, โส กสฺส อสฺสาโท อฌานิยา ฌายิโน, ตสฺสา อฌานิยา ฌายิโน, อิทํ กลฺลิตา โกสเลฺล ฐิตชฺฌานํ อโนมทฺทิยตํ คจฺฉติ ฌานพลํ, ฌานพเล ฐิตสฺส อยํ ปารมิปฺปตฺตสฺส อิมานิ ฌานงฺคานิ อนาวิลสงฺกปฺโป ปฐเม ฌาเน ฌานงฺคานิ ภาวี. โส ปีติ ตทนุสาริตฺตาว ปฐเม ฌาเน ฌานงฺคํ ตสฺสงฺคุโน จ ธมฺมา ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคธมฺมตา โข ปน ตถา ปวตฺตสฺส สหคตํ ฌานงฺคธมฺมํ สสุขตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ มโนสมฺปสาทนตาย ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ สมาธิตา ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, เจตโส เอโกทิภาโว ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา ผสฺสตา ตติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, สุขํ ตสฺส องฺคนฺติ จ. เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อภินิสาภูมิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ. สติปาริสุทฺธิ จ อเนกชฺฌานภูมีสุ ฌานงฺคสมายุตฺตา ปีติ เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ.
ตตฺถ กตมา ฌานภูมิ? สวิตกฺเก สวิจาเร วิเวกา อนุคตา ปฐเม ฌาเน ฌานภูมิ. อวิตกฺเก อวิจาเร อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ชนิตํ ปีติมนุคตา ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. สุขสาตสโมหิตา สปฺปีติกา ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. ตสฺส สุขทุกฺขสหคตา อภินีหารสหคตา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานภูมิ. อปฺปมาณสหคตา สตฺตารมฺมณา ปฐเม ฌาเน ฌานภูมิ. อภิภูมิอายตนสหคตา รูปสญฺญีสุ ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. วิโมกฺขสหคตานํ วิโมกฺเขสุ ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. อนุปสฺสนาสหคตา กายสงฺขารา สมฺมา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภูมิ.
ตตฺถ กตเม ฌานวิเสสา? วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ จิตฺตเจตสิกสหคตา กามธาตุสมติกฺกมนตาปิ, อยํ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกา เจว อวิจารา จ สปฺปีติกาย สติสหคตาย ปีติสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ. อยํ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกาย ภูมิยา อวิจาเรเยว สติ อนุคตา อุเปกฺขาสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ. ตทนุธมฺมตาย จ สติ สณฺฑหติ. ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. สติปาริสุทฺธิสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. วิญฺญาณญฺจายตนสหคตาย ภูมิยํ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส.
ฌานสมฺภารา เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺภาโร กามวิตกฺกวิโนทนาธิปฺปายตา. อพฺยาปาทวิตกฺโก สมฺภาโร พฺยาปาทวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อวิหิํสาวิตกฺโก สมฺภาโร วิหิํสาวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา อปฺปิจฺฉตา สมฺภาโร ปริสุทฺธาชีโว จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมฺภาโร อกมฺมสฺส วิหาริตา. มคฺคสมฺภาโร สมาปตฺติปชฺชนตา. ผลสมฺภาโร ฌานนิพฺพตฺติตาย ฌานสมุทาคโม. กุสลเหตุ ยํ ฌานํ สมุทยํ คจฺฉนฺติ โก จ น กุโตจิ เนกฺขมฺมปฺปตฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. อาลมฺพนิโรธสมาธิ สนฺโต สมุทาคจฺฉนฺติ. อวีติกฺกนฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปหานาย เต จ อพฺยาปชฺชตาย สมุทาคจฺฉนฺติ. ตํ ปน สนฺธาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อปริทาหนาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อยํ ญาณสมุทาคโม.
ตตฺถ กตมา อุปนิสา? กลฺยาณมิตฺตตา ฌานสฺส อุปนิสา. กลฺยาณสมฺปวงฺกตา ฌานสฺส อุปนิสา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา ฌานสฺส อุปนิสา. อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฌานสฺส อุปนิสา. สทฺธมฺมสฺสวนํ ฌานสฺส อุปนิสา. สํเวชนิเย ฐาเน สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ. อยํ ฌาโนปนิสา.
ตตฺถ กตมา ภาวนา? เมตฺตาเสวนา อพฺยาปาทวิตกฺกภาวนา. กรุณาเสวนา อวิหิํสาวิตกฺกภาวนา. มุทิตาภาวนา ปีติสุขสมฺปชญฺญา การิตา. อุเปกฺขาภาวนา ปสฺสวตา อุเปกฺขาภาวนา อปสฺสวตา อุเปกฺขา จ อชฺฌุเปกฺขา จ, อสุภสญฺญาภาวนา ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ภวสนฺธาภิญฺญา ภวสนฺธานํ, สา ฉพฺพิธา ภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อนุฏฺฐิตา วตฺถุกตา ยานีกตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อยํ ภาวนา.
เอวํ ภาวยนฺตสฺส อยํ อาทีนโว. ปฐเม ฌาเน สงฺขารสมนฺนาคโต เอโส ธมฺโม อสฺสุโต สาสโว. สเจ เอส ธมฺโม อยํ สีโล อาสนฺนปฏิปกฺโข จ เอส ธมฺโม กาโม ปติจาโร ปติวิจาโร สมาปตฺตีนํ จ สพฺโพฬาริโก เอส ธมฺโม วิตกฺกวิจาโร จ. ตตฺถ จิตฺตํ โขเภนฺติ, กาโย เจตฺถ กิลมติ, กายมฺหิ เจตฺถ กิลนฺเต จิตฺตํ วิหญฺญติ. อนภินีหารกฺขโมว อภิญฺญานํ อิเม อาทีนวา ปฐเม ฌาเน.
ทุติเย ฌาเน อิเม อาทีนวา ปีติผรณสหคโต จ เอโส ธมฺโม, น สมุทาจารเสฺสติ จิตฺตํ. อโสธยํ อุปคโม เจส ธมฺโม อุปคมิปริสฺสโย โทมนสฺสปจฺจตฺถิโก เจส ธมฺโม. ตตฺถ ตตฺถ ยุตฺตีนํ ปีติ ปรชฺชโต เจส ธมฺโม ทุกฺกรํ โหติ, อวตฺตสนฺตาสภูมิปริวชฺชยนฺโต จตูสุ ทุกฺขตาสุ เอส ธมฺโม อนุวิทฺธาปนสทฺธาย ทุกฺขตาย จ น ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิญฺญาทุกฺขตาย จ โรคทุกฺขตาย จ, อิเม อาทีนวา ทุติเย ฌาเน.
ตตฺถ กตเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน? อุเปกฺขาสุขสหคตาย ตตฺถ สาตาวีนํ ปญฺจนฺนํ อุเปกฺขาสุขํ ปริวตฺติโต เอส ธมฺโม เตน นิจฺจสญฺญิตานญฺจ ยํ โหติ. ทุกฺโขปนิยํ สุขํ จิตฺตสฺส สงฺโขภตํ อุปาทาย สุขทุกฺขาย คโต สวติ. สุขทุกฺขานุกตญฺจ อุปาทาย อนภิหารกฺขมํ จิตฺตํ โหติ. อภิญฺญาย สจฺฉิกิริยาสุ สพฺเพปิ เจเต ธมฺมา ตีสุ ฌานสมาปตฺตีสุ จตูหิ จ ทุกฺขตาหิ อนุวิทฺธานํ สา ภยา ทุกฺขตาย ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิญฺญาย ทุกฺขตาย จ อิเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน.
ตตฺถ กตเม อาทีนวา จตุตฺเถ ฌาเน? อากิญฺจญฺญาสมาปตฺติกา เต ธมฺมานุสมาปตฺติกา เอติสฺสา จ ภูมิยํ สาตานํ พาลปุถุชฺชนานํ อเนกวิธานิ ทิฏฺฐิคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. โอฬาริกา สุขุเมหิ จ รูปสญฺญาหิ อนุวิธานิ เอตานิ ฌานานิ สทา อนุทยเมตฺตาฌานกลานุทนุกลาย สาธารณา, ทุกฺกรา จ สพฺเพ จตฺตาโร มหาสมฺภารา สมุทาคตานิ จ เอตานิ ฌานานิ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย สมุทาคจฺฉนฺติ. เอตฺถ สมุทาคตา จ เอเต ธมฺมา น สมตฺตา โหนฺติ. อสมุคฺคหิตนิมิตฺตา จ เอเต ธมฺมา ปริหายนฺติ. นิรุชฺฌนฺติ จ เอเต ธมฺมา น อุปาทิยนฺติ นิรุชฺฌงฺคานิ จ, เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ นิมิตฺตานิ น ฌานนิมิตฺตสญฺญา โวกิรติ. อปฺปฏิลทฺธปุพฺพา จ ฌายีวเสน จ ภวติ. อิเมหิ อาทีนเวหิ อยํ ฌานปริหานิ.
นิโรธสมาปตฺติยา อปฏิสงฺขาย อวเสสสญฺญิโน อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, โส นิโรธสมาปตฺติโต ปริหายติ. อาเนญฺชสญฺญิโน อสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาสหคตา. วิตฺถาเรน …เป… ยาว ปฐเม ฌาเน กามสญฺญาสหคตา กาตพฺพา. สกสฺส ปริหายติ, กลงฺกชฺฌาเน กลงฺกํ ฌายติ, ปริสมนฺตโต ฌายติ, ภินฺทนฺโต ฌายติ, น สชฺฌายติ, อายูหนฺโต ฌายติ, กิญฺจิ จ นิปริจิโต ฌายติ. อติวิธาวนฺโต ฌายติ, อติมญฺญนฺโต ฌายติ, กายสงฺขาเร อปฺปฏิสมฺภาเร ฌายติ, ปริยุฏฺฐานสฺส นิสฺสรณํ อชานนฺโต ฌายติ, นีวรณาภิภูโต ฌายติ, อสฺสาปตฺติมนสิกโรนฺโต ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคปริยุฏฺฐานํ ปหานํ ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคเหตูนํ ธมฺมานํ อุทยนฺติ, นิรุชฺฌงฺคานิ เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ อุปริมา สุขุเปกฺขา กามกมฺมกิเลสานํ ปหานํ อสฺสาโท, เอวํ โข ปุน ฌานสฺส อสฺสาโท มหาสํวาสมปฺปีฬิเต โลกสนฺนิวาเส อสมฺโพโธกาสา วิคเมสฺสมิทํ ฌานปฺปหานา. อยํ ปลิโรธมปฺปลิโรธโลกสนฺนิวาเส เอสนิธมิทํ ฌานํ อนมตคฺคสํสารสมาปนฺนานํ สตฺตานํ สํสารปฺปหานนา อานิสํโส, ยมิทํ ฌานสฺส อสฺสาโท กายสฺส อฌานิยฌายิโน ภวติ. อฌานิยฌานิยฌายีหิ อปรามสนฺโต อฌานิยฌายิตํ ฌายติ, ยานิ กลงฺกชฺฌายิโน ปทานิ, ตานิ อนุธิตานิ ปฏิปกฺเข.
ตตฺถ กตมํ ฌานโกสลฺลํ? สมาปตฺติโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานวิเสสโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานนฺตริกโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, สมาปตฺติวุฏฺฐานโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน สภาวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน อาทีนวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน นิสฺสรณโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานผเลน อุปาทาย โกสลฺลํ, ฌานผเลน ปฏิสงฺขานผเล อปริหานธมฺมตา นิพฺพตฺติฌาเน จ กีฬิตาปิ วิเสสภาคิยํ ฌานํ ปฏิลพฺภติ. อิทํ ปนสฺสาติ ภวหาริตา จ อารมฺมณานิมิตฺตคฺคาโห อนภินีหารพลํ, จิตฺเตกคฺคตา นิมิตฺตาสุ คติสหิตา สมถพเลน อสํสีทนญฺจ ฌาเน มคฺคผลํ สมถํ ปวตฺเต สมาธิโน อุเปกฺขาปลิปุพฺพาปรนิมิตฺตาสโย ปคฺคาหิโน สติพลํ ตํ ปวตฺติตานญฺจ วิปสฺสนานํ สมญฺญาพเล.
ตตฺถ กตมา ฌานปารมิตา? สุปารมิตา เมตฺตา กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตาติ ยมฺหิ สุตฺเต เทสนาย โวหาเรน ทฺเว สจฺจานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, วิจเยน หาเรน เย สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ วชฺชํ น ปสฺสนฺติ, เต โอฆํ ตริสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. น ตริสฺสนฺตีติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ จ วิจโย จ อิทํ นุ กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กาเมสุ สตฺตาติ ปญฺจ กามคุณา, ตํ กามตณฺหาย ปทฏฺฐานํ. สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ, น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํ. กาเมสุ สตฺตาติ กามา ทฺวิธา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ตตฺถ กิเลสกามา กามตณฺหา กามตณฺหาย ยุตฺตา ภวนฺติ รูปตณฺหา ภวตณฺหา ลกฺขเณน หาเรน, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ สํโยชนสฺส. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตสฺส กิํ ปทฏฺฐานํ? สุขา เวทนา ทฺเว จ อินฺทฺริยานิ— สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ. อิติ สุขาย เวทนาย คหิตาย ตโยปิ เวทนา คหิตา โหนฺติ. เวทนากฺขนฺเธ คหิเต สพฺเพ ปญฺจกฺขนฺธา คหิตา โหนฺติ. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา คหิตา, วตฺถุกาเมสุ คหิเตสุ สพฺพานิ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ คหิตานิ โหนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ โย สโต, อยํ วุจฺจเต ลกฺขโณ หาโร, ตตฺถ โย โอฬาริกมฺหิ กิเลเส อชฺฌาวสิโต สพฺพกิเลเสสุ โย น ตโต สุขุมตเรสุ น วีตราโค ภวติ. ตตฺถ พาหิรสํโยชนํ มมนฺติ อชฺฌตฺตสํโยชนํ อหนฺติ. ตตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย โอฆํ ตริตุกามา เต สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. กาเมสุ สตฺตาติ เยสุ จ สตฺตา เยน จ สตฺตา เยสญฺจ สตฺตา อยํ จตุพฺพิโธ อากาโร สพฺเพสํ หารภาคิโย.
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ ปทฏฺฐานานิ จ? จิตฺตวิปลฺลาสสฺส ทิฏฺฐิวิปลฺลาสสฺส สญฺญาวิปลฺลาสสฺส ตโย วิปลฺลาสา ตีณิ อกุสลมูลานิ ปทฏฺฐานํ. ตีณิ อกุสลมูลานิ หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺฐานํ. จตุนฺนญฺจ อุปาทานานํ โทโส อกุสลมูลํ ทิสฺสติ. หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺฐานํ. ยถา มาตุยา วา ปิตุโน วา อญฺญตรสฺส วา ปุน อุฬารสฺส ภิกฺขุโน อภยํ เทติ. ตตฺถ อญฺโญ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย กาเยน วา วาจาย วา. ตตฺถ โส พฺยาปาทมุปาทาย เตสํ อุฬารานํ รกฺขาวรณคุตฺติยา อนุปาลยนฺโต โย อุฬารานํ อภยํ เทติ. เตสํ อภเย ทินฺเน โย ตตฺถ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย. ตตฺถ โส พฺยาปาทํ อุปาทายนฺโต โทสชํ กมฺมํ กโรติ. โย ตตฺถ อสาธุ อินฺทฺริยา นีวรณํ ยํ เตสํ อภยํ ทกฺขิณโต สญฺญํ อิทํ ปณีตํ การณํ มยา ปุน ตตฺถ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อยํ พฺยาปาโท หีนคมิวกมฺมํ โลโภ โมโห จ อิมานิ นีวรณานิ วจนานิ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ โย โส อุปาทาโน อิตฺถี วา ปุริโส วา เตสํ ปญฺจกฺขนฺธานํ เตเยว อุปาทาโน สมุทโย อิทํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ โสเยว เทสนาหาโร.
ตตฺถ กาเมสุ เย น ปชฺชนฺติ, เต อาทีนวานุปสฺสนาย ปชฺชนฺติ. อิติสฺสา กามธาตุยา นิกฺขมิตุกามตา, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท. โย ตตฺถ อนภิสงฺขารานํ กิญฺจิ วิโสเธติ ตสฺส ธาวรา วา, อยํ อพฺยาปาทจฺฉนฺโท. กิญฺจิ วิหิํสติ, อยํ วิหิํสาฉนฺโท. อิติ เนกฺขมฺมาภินีหตา ตโย ฉนฺทา— เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อวิหิํสาฉนฺโท. ตตฺถ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อโลโภ; อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อโทโส; อวิหิํสาฉนฺโท อโมโห. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อฏฺฐสุ สมฺปตฺเตสุ ปรหิตานิ, เตสํเยว จตุนฺนํ อุปาทานานํ นิโรธาย สํวตฺตนฺติ. สเจ วา ปุน กมฺมํ กเรยฺย กณฺหํ วา สุกฺกํ วา ตสฺส วิปากหานาย สํวตฺตนฺติ. อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ตตฺถ โย ติณฺณํ อกุสลมูลานํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธ. โสเยว มคฺโค ตตฺถ ปฏิปทานิ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺโฏ หาโร.
กาเมสุ สตฺตาติ เย เสกฺขา, เต เอเกเนวากาเรน สตฺตา. เย ปุถุชฺชนา, เต ทฺวีหากาเรหิ สตฺตา, ตสฺสายํ ปญฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย วตฺตพฺโพ. กิญฺจาปิ โสตาปนฺโน ปฏิเสวนาย, โน จ โข อภินิเวเส สตฺโต โย หิ อปจยาย ปทหติ, น อุปจยาย. เสกฺโข หิ กิเลสวเสน กาเม ปฏิเสวติ. ปุถุชฺชโน ปน กิเลสสมุฏฺฐานาย กาเม ปฏิเสวติ. ตตฺถ กาเมสุ สตฺตานํ จตุโอฆํ ตริสฺสตีติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, อยํ วิภตฺติ.
ปริวตฺตโนติ กาเม เย เนว สชฺชนฺติ น จ สํโยชเนหิ สํยุตฺตา, เต โอฆํ ตริสฺสนฺติ วิปุลํ มหนฺตนฺติ. อยํ สุตฺตสฺส ปฏิปกฺโข.
เววจนนฺติ โย กาเมสุ สตฺโต โย จ ตตฺถ กามานํ คุโณ, ตตฺถ วิโส สตฺโต. เยปิ กามานํ อาหารา ธมฺมา, ตตฺถ วิโส สตฺโต. ตตฺถิมํ กามานํ เววจนํ ปาโก รโช สลฺลํ คณฺโฑ อีติ อุปทฺทโวติ. ยานิ วา ปน อญฺญานิ เววจนานิ ตตฺถ วิโส สตฺโตติ เววจนํ. สตฺโต พนฺโธ มุจฺฉิโต คธิโต อชฺโฌสิโต กาเม อชฺฌาปนฺนา ปริมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ. ยานิ วา ปน อญฺญานิ เววจนานิ, อยํ เววจโน นาม. กามปฺปจารปญฺญตฺติยา กิเลสโคจรปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา จิตฺตนฺติ เววจนํ. สตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ ยานิ วา ปน อญฺญานิ. อิเม กามปฺปจารปญฺญตฺติยา กิเลสโคจรปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, พีชปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, สงฺขารา สํโยชนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, อุปาทานํ เหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, ปุคฺคโล ปุถุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต.
โอตรโณติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ. เย กิเลสา เย สงฺขารา สํโยชนานิ จ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนสุ อกุสลา ธมฺมายตนานิ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยญฺจ, โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ, อยํ อินฺทฺริโยตรโณ.
โสธโนติ เอตฺตโก. เอเสว อารมฺโภ นิทฺทิสิตพฺโพ สุตฺตตฺโถ.
อธิฏฺฐาโนติ อิเม ธมฺมา อตฺถิ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา อตฺถิ เวมตฺตตาย. เย สญฺญา พาหิโร กาเม, เต เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา. ปญฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตาติ ปริยุฏฺฐานวิปลฺลาสา เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ. วิปุลํ มหนฺตนฺติ อวิชฺชา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา.
ปริกฺขาโรติ ตสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโย? อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. อโยนิโส จ มนสิกาโร สนฺนิสฺสยสฺส ปจฺจยตาย ปจฺจโย. อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ราคานุสโย เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. อยํ เหตุ, อยํ ปจฺจโย.
สมาโรปโน ปจฺจโยติ เย กาเมสุ สตฺตา สุคตา สุรูปาติ อยํ กามธาตุยา ฉนฺโท ราโค เต อปุญฺญมยา สงฺขารา. เต กิํ ปจฺจยา? อวิชฺชา ปจฺจยา. เต กิสฺส ปจฺจยา? วิญฺญาณสฺส ปจฺจยา. อิติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ เอวเมตสฺส เกวลสฺส มหโต ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ เอกํ สุตฺตํ คตํ. ปญฺจนีวรณิกํ สุตฺตํ กาตพฺพํ.
ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร นาม? ยา จ อภิชฺฌา โย จ พฺยาปาโท ยญฺจ อุทฺธจฺจํ, อยํ ตณฺหา. ยญฺจ ถินมิทฺธํ, ยญฺจ กุกฺกุจฺจํ ยา จ วิจิกิจฺฉา, อยํ ทิฏฺฐิ. ยา ปน กายสฺส อกมฺมนิยตา กิญฺจาปิ ตํ มิทฺธํ โน ตุ สภาวกิเลสตาย กิเลโส, อิติ ยา จ จิตฺตสลฺลียนา ยา จ กายากมฺมนิยตา, อยํ ปกฺโขปกิเลโส น ตุ สภาวกิเลโส. ตตฺถ อตฺตสญฺญานุปจิตฺตํ กิลมโถ กุกฺกุจฺจานุปจิตฺตํ ถินํ ยา จิตฺตสฺส ลียนา, อิติ อิเม ปญฺจ นีวรณา จตฺตาริ นีวรณานิ สภาวกิเลสา ถินมิทฺธํ นีวรณปกฺโขปกิเลโส. ยถา จตฺตาโร อาสวา สภาวอาสวตาย อาสวา โน ตุ จิตฺตสาสวตาย อาสวา. สภาวตาย อาสวา. ปกฺเข อาสวตาย อาสวา. อถ ปนาห สุตฺตนฺตํ เยน เต สมฺปยุตฺตา วา วิปฺปยุตฺตา วา อาสวา, เตเยว เอเต วตฺตพฺพา สาสวา วา อนาสวา วา. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย. อภิชฺฌา กามตณฺหา รูปตณฺหา ภวตณฺหา. ยํ วา ปน กิญฺจิ อชฺโฌสานคตํ สาสวา อภิชฺฌิตสฺส เมตฺตานุปสฺสิย โย อนตฺถํ จรติ. ตตฺถ โย พฺยาปาทํ อุปฺปาเทติ, อจริ จริสฺสตีติ. เอวํ นว อาฆาตวตฺถูนิ กตฺตพฺพานิ, ตเสฺสวํ พฺยาปาทานุปสฺสิสฺส กิเลโส โย ปริทาโห กายกิลมโถ อกมฺมนิยตา มิทฺธํ. จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปฏิฆาเตน ขิยนา, อิทํ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ อธิกรณอวูปสโม, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ยํ กิํ กสถมีติ อิทํ กุกฺกุจฺจํ. ยํ ยถา อิทํ สนฺตีรณํ, อยํ วิจิกิจฺฉา. ตตฺถ อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อตฺถิ, อิทํ ปริยุฏฺฐานํ. อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส จ อตฺถิ, อิทํ กามจฺฉนฺโท กามราคปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. พฺยาปาโท พฺยาปาทปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. ถินมิทฺธํ ถินมิทฺธปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. กามราคปริยุฏฺฐานํ อนุสยสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํ. พฺยาปาทปริยุฏฺฐานํ ปฏิฆสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํ. ถินมิทฺธปริยุฏฺฐานํ มานสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํ. อวิชฺชาปริยุฏฺฐานญฺจ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานญฺจ ทิฏฺฐิสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํ. (2)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? กามราคปริยุฏฺฐาเน วุตฺเต สพฺพานิ ปริยุฏฺฐานานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติ. สํโยชเนสุ วุตฺเตสุ สพฺพสํโยชนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร. (3)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? เย อิเม ปญฺจ นีวรณา ฌานปฏิปกฺโข โส ทุกฺขสมุทโย. ยํ ผลํ, อิทํ ทุกฺขํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาทวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; ติณฺณํ นีวรณานํ อวิหิํสาวิตกฺโก ปฏิปกฺโข. อิติ อิเม ตโย วิตกฺกา. เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมาธิกฺขนฺธํ ภชติ. อพฺยาปาทวิตกฺโก สีลกฺขนฺธํ ภชติ. อวิหิํสาวิตกฺโก ปญฺญากฺขนฺธํ ภชติ. อิเม ตโย ขนฺธา. อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นีวรณปฺปหานาย สํวตฺตติ. ยํ นีวรณปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. (4)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ปญฺจ นีวรณานิ ทส ภวนฺติ. ยทปิ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ, ตทปิ นีวรณํ. ยทปิ พหิทฺธา สารชฺชติ, ตทปิ นีวรณํ, เอวํ ยาว วิจิกิจฺฉา อิเม ทส นีวรณา. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กิเลสา อิมานิ ทฺเว สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ พหิทฺธาสํโยชนญฺจ. ตตฺถ อหนฺติ อชฺฌตฺตํ, มมนฺติ พหิทฺธา. สกฺกายทิฏฺฐิ อชฺฌตฺตํ, เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พหิทฺธา. โย อชฺฌตฺตํ ฉนฺทราโค รูเปสุ อวีตราโค ภวติ อวีตจฺฉนฺโท. เอวํ ยาว วิญฺญาเณ, อยํ อชฺฌตฺตา ตณฺหา. ยํ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุ ตีสุ จ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อยํ พหิทฺธา ตณฺหา. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สํโยชนานิ สํโยชนียา จ ธมฺมา. ตตฺถ สํโยชเนสุ ธมฺเมสุ ยา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, อยํ มคฺโค. ยํ สํโยชนปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? สํโยชนนฺติ น เอตํ เอกํเสน. มานสํโยชนํ ทิฏฺฐิภาคิยนฺติ น ตํ เอกํเสน อทิฏฺฐมานํ นิสฺสายมานํ น ปชหติ. โย ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิโย มาโน กิญฺจาปิ โส ทิฏฺฐิปกฺเข สิยา. น ตุ โอรมฺภาคิยํ สํโยชนํ ตสฺส ปหานาย สํวตฺตตีติ. โย จ อหงฺกาโร น ปวิทฺโธยํ ปนสฺส เอวํ โหติ. กทาสุ นามาหํ ตํ สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺตีติ, อยํ อภิชฺฌา น จ ตํ นีวรณํ. อตฺถิ ปน อรหโต กายกิเลสมิทฺธญฺจ โอกฺกมติ น จ ตํ นีวรณํ ตสฺส ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติ. น เอกํเสน. อยํ วิภตฺติหาโร. (6)
ปริวตฺตโนติ ปญฺจ นีวรณา ปญฺจงฺคิเกน ฌาเนน ปหานํ คจฺฉนฺติ. อยํ เตสํ ปฏิปกฺโข นีวรโณ อสุกสฺส ปหีนาติ น อญฺญานุมินิตพฺพํ, ปรมตฺถมชฺฌตฺตํ, อยํ ปริวตฺตนา. (7)
ตตฺถ กตโม เววจโน? กามจฺฉนฺโท ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺตีติ เววจนํ. นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส ปริยุฏฺฐานนฺติ เววจนํ. (8)
ปญฺญตฺตีติ อวิชฺชาปจฺจยา กิจฺจปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ, พฺยาปาโท วิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ, ถินมิทฺธํ อสมุคฺฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ. เอวํ สพฺเพปิ เอเต ปญฺจ นีวรณา อิมมฺหิ สุตฺเต วิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ. (9)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิเม ปญฺจ นีวรณา อวิชฺชา จ ตณฺหา จ ตตฺถ อวิชฺชามูลา นีวรณา. ยา ตณฺหา อิเม สงฺขารา, เต อวิชฺชาปจฺจยา อิเม ทฺเว ธมฺมา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อินฺทฺริเยสุ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ สุขินฺทฺริยสฺส จ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ ปุริสินฺทฺริยสฺส จ. (10)
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ สุตฺตํ ยถา อารพฺภ นิกฺขิตฺตํ โส อตฺโถ ภาสิโต อิเมหิ ปญฺจหิ ปเทหิ. (11)
ตตฺถ กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท จ วิจิกิจฺฉา จ น เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, กามาติ น เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, อถ ขลุ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา. อยํ อธิฏฺฐาโน หาโร. (12)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? กามจฺฉนฺทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร สุภารมฺมณปจฺจโย; สุภนิมิตฺตญฺจ เหตุ. พฺยาปาทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร อาฆาตวตฺถูนิ จ ปจฺจโย; ปฏิฆานุสโย เหตุ. ถินมิทฺธสฺส ปฏิสํหาโร ปจฺจโย; ปวตฺติยา กิลมถา จลนา ตญฺจ เหตุ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส รชนียํ อารมฺมณิยํ อสฺสาทิยากินฺทฺริยํ ตาว อปริปุณฺณญฺจ ญาณํ ปจฺจโย; กามสญฺญา จ ทิฏฺฐิอนุสโย จ เหตุ. วิจิกิจฺฉาย นว มานวิธา อารมฺมณํ มานานุสโย, โสว ปจฺจโย; วิจิกิจฺฉานุสโย เหตุ. เอเต ปญฺจ ธมฺมา สเหตุ สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ. (13)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อิเม ปญฺจ นีวรณา จตฺตาโรปิ เอเต อาสวา คณฺฑาปิ เอเต สลฺลาปิ เอเต อุปาทานานิ เอเต. เตสุ เอว พาหิเรสุ ธมฺเมสุ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ ปญฺญตฺติํ คจฺฉติ. อยํ สมาโรปโน หาโร. (14)
นิทฺทิฏฺฐํ สํกิเลสิกภาคิยํ สุตฺตํ.
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ คาถา.
ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต โก อตฺโถ ขนฺธววตฺถาเนน วิญฺญาณกฺขนฺธํ เทเสติ, ธาตุววตฺถาเนน มโนวิญฺญาณธาตุํ, อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํ. ตสฺส กิํ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? สํขิตฺเตน ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา กุสลมูลานิ จ อกุสลมูลานิ จ อนิมิตฺตํ อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลมูลํ เทสิตํ. ตตฺถ กตมา มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? มโน เตสํ ปุพฺพงฺคมํ, ยถาปิ พลสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมว ธมฺมานํ มโนปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ ติวิธานํ ปุพฺพงฺคมานํ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน อวิหิํสาฉนฺเทน. อโลภสฺส เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโทสสฺส อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโมหสฺส อวิหิํสาฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ มโนเสฏฺฐา ติ มนสา อิเม ธมฺมา อุสฺสฏา มเนน วา นิมฺมิตา. มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺโฐติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺฐเชฏฺโฐติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ อาธิปจฺจํ กโรตีติ มโนเสฏฺฐา. มโนชวา ติ ยตฺถ มโน คจฺฉติ. ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวา. ยถา วาโต สีฆํ คจฺฉติ อญฺโญ วา โกจิ สีฆํ คามโก วุจฺจเต วาตชโวติ ปกฺขิคามิโกติ, เอวเมว อิเม ธมฺมา มเนน สมฺปชายมานา คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวาติ. เต ติวิธา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลตา จ สงฺกปฺโป. สตฺตวิธา จ กายิกํ สุจริตํ วาจสิกํ สุจริตํ, เต ทส กุสลกมฺมปถา. ตตฺถ มนสา เจ ปสนฺเนนา ติ มโนกมฺมํ. ภาสติ วา ติ วจีกมฺมํ. กโรติ วา ติ กายกมฺมํ. อิเมหิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทส กุสลกมฺมปถา ปรมาปิ สนฺตา สีลวตา ปรมา. โส ภวติ วิวตฺติยํ น โลกนิยฺยานาย วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ภวติ. อยํ เทสนา.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ กุสลมูลานิ จ อฏฺฐงฺคสมฺมตฺตานิ. อิทํ สุตฺตํ.
ยุตฺตีติ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ โย วิปาโก, โส สุขเวทนีโย อพฺยาปาทสฺสงฺคมาโน. ฉายาว อนปายินี ติ อนุคจฺฉติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺฐานนฺติ อฏฺฐารสนฺนํ มโนปวิจารานํ ปทฏฺฐานํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ สพฺพกุสลปกฺขสฺส อิเม ธมฺมา ปทฏฺฐานํ. มนสา เจ ปสนฺเนนา ติ โย เจตโส ปสาโท, อิทํ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. ภาสติ วา ติ สมฺมาวาจาย. กโรติ วา ติ สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาวายามสฺส จ ปทฏฺฐานํ.
ลกฺขโณติ อิติ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เวทนาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สญฺญาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สงฺขารปุพฺพงฺคมาปิ เอเต. เย เกจิ ธมฺมา สหชาตา สพฺเพ ปุพฺพงฺคมา เอเตสํ ธมฺมานํ. ตโต นํ สุขมเนฺวตี ติ โสมนสฺสมปิ นํ อเนฺวติ ยํ สุสุขจฺฉายา ตทาปิ นํ สุขํ ตทปิ อเนฺวติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? มโนปุพฺพงฺคมาติ น อิทํ เอกาทิวจนํ. กิํ การณา? สพฺเพเยว อิเม ฉวิญฺญาณกายา, อิมมฺหิ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา, เต มนํ ปสาเทนฺตีติ อยํ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต อธิปฺปาโย. อตฺโถ ปุพฺเพเยว นิทฺทิฏฺโฐ.
ยานิ หิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺฐานิสํสมตฺตา เหตุ, อยํ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. ทส ฐานานิ เทสนาเหตูนิ เทสนาปจฺจยา นิทฺเทสนา จ. ตตฺถ ยํ มญฺเญ ทุกฺเขน สห นามรูปํ วิญฺญาณสจฺจนฺติ องฺเคน กุสลมูลํ ปหียติ, อยํ อปฺปหีนภูมิยํ สมุทโย. ยํ เตสํ ปหานา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
วิภตฺตีติ—
“มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา,
มโนเสฏฺฐา มโนชวา;
มนสา เจ ปสนฺเนน,
ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมเนฺวติ,
ฉายาว อนปายินี”ติ.
ตํ น เอกํเสน สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ปน โหติ. ตสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส สกสตฺเถ จิตฺตํ ปสาเทติ, เตน จ ปสนฺเนน จิตฺเตน ภาสติ พฺยากโรติ น ตํ สุขมเนฺวติ น ฉายาว อนุคามินี, ทุกฺขเมว ตํ อเนฺวติ. ยถา วหนฺตํ จกฺกํ ปทมเนฺวติ, อิทํ ตํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. มนสา เจ ปสนฺเนน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ สุขเวทนียนฺติ สมคฺคเต สุขเวทนียํ มิจฺฉคฺคเต ทุกฺขเวทนียํ, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ยํ มนสา ปทุฏฺเฐน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขมสฺสานุคามินี, เอตานิเยว ทฺเว สุตฺตานิ ภาสิตานิ เอส เอว จ ปฏิปกฺโข. เววจนนฺติ ยทิทํ มโน จิตฺตํ วิญฺญาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิญฺญาณธาตุ.
ปญฺญตฺตีติ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ อยํ มโน กิญฺจิ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ธมฺมาติ กุสลกมฺมปถปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มโนเสฏฺฐาติ วิสิฏฺฐปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มโนชวาติ สหปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. จิตฺตนฺติ เนกฺขมฺมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อนาวิลสงฺกปฺปทุติยชฺฌานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อสฺสทฺธานํ ปฏิปกฺขปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ตโต นํ สุขมเนฺวตีติ ฌานสมาธานํ. อินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาเท วิญฺญาณํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เมตฺตา จ มุทุตา จ ฌาเนสุ ทุติยํ ฌานํ ตติยญฺจ. ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ. ยํ กุสลํ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ ปทฏฺฐานํ. อิเมสํ ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ผสฺสปจฺจยา สุขเวทนีโย ผโสฺส สุขเวทนา มโนปวิจาเรสุ โสมนสฺสวิจาโร ฉตฺติํเสสุ ปฐมปเทสุ ฉ โสมนสฺสเนกฺขมฺมสฺสิตา. อิติ อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยํ อตฺถํ อารพฺภ อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ. โส อตฺโถ นิยุตฺโต เอตมตฺถํ อารพฺภ สุตฺตํ. อยํ โสธโน หาโร.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เววจนปญฺญตฺติ, น เอกตฺตปญฺญตฺติ. ธมฺมาติ เอกโต น เววจนปญฺญตฺติ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โส ปสาโท ทฺวิโธ อชฺฌตฺตญฺจ อพฺยาปาทาวิกฺขมฺภนพหิทฺธา จ โอกปฺปนโต. โส อชฺฌตฺตปสาโท ทฺวิโธ. สมุคฺฆาตปสาโท จ วิกฺขมฺภนปสาโท จ พฺยาปาทปริยุฏฺฐานํ. วิฆาโต น มูลปสาโท ชาตมูลมฺปิ วา. ปสาโท สพฺยาปาทํ วิฆาเตน. ตโต นํ สุขมเนฺวตีติ สุขํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ อปฺปิยวิปฺปโยโคปิ ปิยสมฺปโยโคปิ เนกฺขมฺมสุขมฺปิ ปุถุชฺชนสุขมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคมฺปิ เจตสิกํ สุขํ. ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตมฺปิ กายิกํ สุขํ โพชฺฌงฺคา จ เจตสิกํ สุขํ. ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทสิ, ตมฺปิ ตญฺจ สุขปทฏฺฐานํ ปญฺญตฺติยา ยถาวุตฺตํ ตํ อปรามฏฺฐํ กุสลานํ ธมฺมานํ. อเนฺวตีติ อปฺปนา สนฺทิสฺสติ น จายํ วา ปตฺตภูโต อเนฺวติ. ตทิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺฐาตพฺพํ. เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส วิปาเกน จ โย ทุกฺขเวทนีโย.
ปริกฺขาโรติ ภควา ปญฺจสเตน ภิกฺขุสํเฆน นครํ ปวิสติ ราชคหํ. ตตฺถ มนุโสฺส ปุคฺคโล ภควนฺตํ ปริวิสติ, ตสฺส ปสาโท อุปฺปนฺโน กุสลมูลปุพฺพโยคาวจโรปิ. โส อญฺเญสญฺจ อกฺขาติ, อิทํ วาจํ ภาสติ ลาภา เตสํ, เยสํ นิเวสนํ ภควา ปวิสติ, อมฺหากมฺปิ ยทิ ภเวยฺย มยมฺปิ ภควโต สมฺปสาทํ ลจฺฉมฺหาติ. เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา “นโม ภควโต นโม ภควโต”ติ อพฺยาปาทมาโน เอกมนฺเต อฏฺฐาสิ. ตทนนฺตเร ภควา อิมํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ “มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา”ติ. สพฺพํ สุตฺตํ ตถา ยํ ปเรสํ ภาสติ อิทํ วาจากมฺมํ. ยํ อญฺชลิํ ปณาเมติ, อิทํ กายกมฺมํ. โย มโนปสาโท, อิทํ มโนกมฺมํ. ตตฺถ ยํ ปเรสํ ปกาเสติ ภาสติ วณฺณํ. เยสํ ภควา นิเวสนํ คจฺฉตีติ. สพฺพํ ตสฺส อโลโภ กุสลมูลํ. ยํ ภควติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส อโทโส กุสลมูลํ. ยํ อญฺชลิํ ปณาเมติ มานญฺจ นิคฺคณฺหาติ, ตตฺถสฺส อโมโห กุสลมูลํ ปาตุภวติ. ยํ อุฬารปญฺญํ ปฏิลภติ, อิทมสฺส ทิฏฺฐิวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ ตถาเยว สํวโร โหติ, อิทมสฺส สญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ มนสฺส ปสาทนํ, อิทมสฺส จิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ อกุสลวิปลฺลาสานํ วิกฺขมฺภนํ ปหานํ ปจฺจโย. ตีณิ กุสลมูลานิ โย อนาวิลจิตฺตสงฺกปฺโป, โส ตสฺส มนสิกาโรติ วุจฺจติ. ยํ กิเลเสหิ วิกฺขมฺภนํ อิติ วิปลฺลาสา จ อารมฺมณา สปฺปจฺจยตาย ปจฺจโย กุสลมูลานิ จ สนฺทิสฺสยตาย ปจฺจโย, โส จ มนสิกาโร เหตุนา อิมินา ปจฺจเยน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ตตฺถ ยํ สสตฺถารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตํ อยํ พุทฺธานุสฺสติ. ยมฺปิ ภควโต คุเณ มนสิ กโรติ, อยมสฺส ธมฺมานุสฺสติ. ตตฺถ สติสมฺปชญฺญํ เหตุ, อยญฺจ ปจฺจโย. วาจา ปญฺญา เหตุ วิตกฺกวิจารา ปจฺจโย. กายสงฺขารา กมฺมสฺส อภิสงฺขาโร นาม เหตุ วา อปฺปจฺจโย สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส อุปจโย เหตุกา กมฺมสฺส ปจฺจโย.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? มนสาเยว ปสนฺเนน สโตเยเวตฺถ ปสนฺโน อปิ จ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิมุจฺจนฺตีติ เตน สตฺตา จิตฺตปุพฺพงฺคมา จิตฺเตน ปสนฺเนน เจตนาปิ ตตฺถ จิตฺตภูตา ภวนฺตีติ ปฏิฆา อยํ เจตนานํ ปสาเทน กาโย จสฺส ปสาโท, โส จ อารภติ ปสาเทน ปสนฺโน สญฺญานนฺติ จสฺส อวิปรีตา, โส ปญฺจวิโธ วิกฺขมฺภนา, กายปสฺสมฺภนาเยว ปสาโท จิตฺตสิโต จิตฺตํ ปน ปุพฺพํเยว ปสนฺนํ. อยํ สมาโรปนา. เอวํ ปญฺจนฺนมฺปิ ปสาโท. ตโต นํ สุขมเนฺวตีติ กตมํ ภควา นิทฺทิสติ? น หิ อตฺตสจฺจํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก อเนฺวติ. ตสฺส อุปาโย อนุคจฺฉติ ยทา สิตปจฺจยา อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสํ อวิปฺปฏิสาโรปิ อเนฺวติ. อยํ สมาโรปโน หาโร.
มหานามสกฺกสฺส สุตฺตํ. ตสฺมิญฺเจ สมเย อสฺสโต อสมฺปชาโน กาลํ กเรยฺย กาเม ภวติ. อสฺสโต อภิสมาหาโร โย มา ภายิ, มหานาม, ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ สีลปริภาวิตํ สุตจาคปริภาวิตนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. จาเคน จ ปญฺญาย จ กิํ ทเสฺสติ? ยา สทฺธา, สา เจตโส ปสาโท. ยา อนาวิลสงฺกปฺปิตา, สา สทฺธา. กิํ การณา? อนาวิลลกฺขณา. อนาวิลลกฺขณา หิ สทฺธา. อปเร อาหุ คุณปริสุทฺธินิฏฺฐาคมนลกฺขณา, ยญฺจ อปเร วา วจนปฏิคฺคหลกฺขณา สทฺธา. อปโร ปริยาโย อตฺตานํ ยทิ เอวํ โอกปฺเปติ “นาหํ กิญฺจิ ชานามีติ เอสา อหํ ตตฺถ อนุญฺญตฺตา อนญฺญตา”ติ. อยํ สทฺธาติ. อปโร ปริยาโย เอกสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อาทีนวานุปสฺสนา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ. เตน จ ปทิฏฺฐํ ภวติ ยถา คมฺภีเร อุทปาเน อุทกํ จกฺขุนา ปสฺสติ น จ กาเยน อภิสมฺภุนาติ. เอวมสฺส อริยา นิชฺฌานกฺขนฺติยา ทิฏฺฐิ ภวติ, น จ สจฺฉิกตา. อยํ วุจฺจติ สทฺธา. สา จ โลกิกา. อปโร ปริยาโย ขมติ ปุถุชฺชนภูตสฺส วีสติ จาติ โก สกฺกายาธีนา น นิเวโส. น เอตํ เอกนฺติ นยสญฺญา ยถาภูตํ ทิฏฺฐิยา ตุ ขลุ มุทูหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนา ภวนฺติ. ทิฏฺเฐกฏฺฐา จ กิเลสา, อยํ สทฺธา.
โสตาปตฺตงฺคมทุกฺขายํ ภูมิยํ ปริปุณฺณา วุจฺจติ. ตสฺมิํเยว ภูมิยํ เสกฺขสีลํ อริยา ธารนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมิํเยว ภูมิยํ มุทุปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมิํเยว ภูมิยํ ขนฺเธหิ อนตฺถิกตา, อยํ จาโค. ตสฺมา สทฺธา จาคาธิฏฺฐาเนน นิทฺทิสิตพฺพา. ยติเกน ภิโยฺย มเนน สา หิสฺส วิปรีตา ทิฏฺฐิกา อสฺสทฺธา, สา นยเนาปธีสุ ปมตฺตา สมาทินฺนา. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ โย กามํ ปริวิสฺสนฺติ อิติ สนฺตปาปปฏินิสฺสคฺคา น จาคาธิฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริเยน ปญฺญาธิฏฺฐานํ, สีเลน อุปสมาธิฏฺฐานํ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา สีลํ ปริภาวยนฺติ สทฺธา สีลํ จาโค จ ปญฺญาติ. ตตฺถ สทฺธาย โอฆํ ตรติ. ยํ สีลํ, อยํ อปฺปมาโท. โย จาโค, อิทํ ปญฺญาย กมฺมํ. ยา ปญฺญา, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยํ, ตตฺถ ยํ สทฺธินฺทฺริยํ. ตํ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเทสุ. ยํ สีลํ, ตํ สทฺธินฺทฺริเยสุ. โย จาโค, โส จตูสุ ฌาเนสุ. ยา ปญฺญา, สา สจฺเจสุ, สติ สพฺพตฺถคามินี. ตสฺส เสกฺขสฺส ภทฺทิกา ภติ, ภทฺทิโก อภิสมฺปราโย. ตสฺส สมฺมุฏฺฐสฺสติกสฺส สีลํ กโรนฺตสฺส น กายสมฺมุฏฺฐสฺสติตาย ตานิ วา อินฺทฺริยานิ ตํ วา กุสลมูลํ กมฺมวิปากํ ภวติ. ตสฺส ติกสฺส อตฺถนิทฺเทโส. ตตฺถ สทฺธา สีลํ จาโค ปญฺญา จตฺตาโร ธมฺมา. ยา สทฺธา ยา จ ปญฺญา, อิทํ มโนสุจริตํ. ยํ สีลํ, อิทํ กายิกํ วาจสิกํ สุจริตํ. โย จาโค, อิทํ เจตสิกํ อโลโภ สุจริตํ. อิติ จิตฺเต คหิเต ปญฺจกฺขนฺธา คหิตา ภวนฺติ. อิเมหิ ธมฺเมหิ สุจริตํ อิทํ ทุกฺขญฺจ อริยสจฺจํ ปทฏฺฐานํ มคฺคสฺส.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ยา จ สทฺธา ยญฺจ สีลํ. ตํ กิสฺส กโรติ? ยา สทฺธา ตาย ภควนฺตํ อนุสฺสรติ มตฺเตนปิ หตฺถินา สมาคตา, อสฺส โภ กุกฺกุรา สพฺพํ สีเลน นปฺปฏิปชฺชติ กาเยน วา วาจาย วา ฐานํ วิสารโท ภวตีติ อวิปฺปฏิสารี ปญฺญา ยสฺส ปญฺญตฺตํ อุปฏฺฐเปติ. ตสฺส อขณฺฑสฺส สีลํ ยํ น ปจฺฉิ ตสฺสํ โมหสฺส อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคตํ วา, อยํ วิจโย หาโร. ธมฺมวาทิโน ภทฺทิการาติ ภวิสฺสติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? ยมิทํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สทฺธาย สีเลน จาเคน ปญฺญาย สมาธินา ปฐมชฺฌานสฺส ปทฏฺฐานํ. ยา สทฺธา อสฺส อนาวิลสงฺกปฺโป, ตํ ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺฐานํ. ตีณิ จ อเวจฺจปฺปสาทา ยํ สีลํ, ตํ อริยกนฺตํ, ตํ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํ. ยา ปญฺญา, สา ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํ. อิเม จ ธมฺมา อิทญฺจ จิตฺตํ เอโกทิภูตสมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ. สทฺธา สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. จาโค สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. สทฺธา จ ปญฺญา จ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานํ. สีลญฺจ จาโค จ สมถสฺส ปทฏฺฐานํ. สทฺธา จ ปญฺญา จ อวิชฺชา วิราคาย ปญฺญาวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํ. สีลญฺจ จาโค จ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? วิญฺญาเณ วุตฺเต สทฺธาสติภาวิเต สพฺเพ ปญฺจกฺขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ. สทฺธาย ภณิตาย สพฺพานิ สตฺต ธนานิ ภณิตานิ โหนฺติ สทฺธาธนํ …เป… สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สมาธิกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จ วุตฺตา ภวนฺติ. ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ ปจฺฉิมเก กาเล น ตทนุปริวตฺติ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ตตฺถ สญฺญาปิ ตทนุปริวตฺตินี ภวติ. เยปิ ตชฺชาติกา ธมฺมา, เตปิ ตทนุปริวตฺติโน ภวนฺติ. รูปสญฺญา รูปสญฺเจตนานุปสฺสนมนสิกาโร เอวํ ฉนฺนํ อายตนานํ วิญฺญาณกาเย, อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ภทฺทิกํ ภติํ อากงฺเขยฺย ภทฺทิกญฺจ อภิสมฺปรายํ, เต สทฺธํ สีลํ จาคํ ปญฺญญฺจ มนสิ กริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. เย จญฺเญปิ สตฺตา ตถาคตสฺส สมฺมุขํ น ปฏิยุชฺฌนฺเต, อิมํ ธมฺมํ โสตา อวิปฺปฏิสารโต กาลํ กริสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? อิทมฺปิ จตฺตาโร ธมฺมา สทฺธา จ ปญฺญา จ อสฺสทฺธิยญฺจ อวิชฺชญฺจ หนนฺติ. สีลญฺจ จาโค จ ตณฺหา จ โทสญฺจ หนนฺติ. ตสฺส ทฺเว มูลานิ ปหียนฺติ. ทุกฺขํ นิวตฺเตติ อปฺปหีนภูมิยญฺจ ทฺวิมูลานิ ปญฺจกฺขนฺธา. ทฺเว อริยสจฺจานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ทฺวินฺนํ มูลานํ ปหานํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ …เป… สเจ ปุถุชฺชนสฺส ตสฺสปิ ภทฺทิกา ภติ ภวิสฺสตีติ น เอกํเสน ตสฺส กมฺมํ ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม วิปากนฺติ ปจฺเจสฺสติ, อปรมฺหิ วา ปริยาเย ภวิสฺสติ. ยํ วา อตีตํ วิปากาย ปจฺจุปฏฺฐิตํ, ตปฺปจฺจยานิ เจตานิ, เย ยถา มหากมฺมวิภงฺเค “เตนายํ วิภชฺชพฺยากรณิโย นิทฺเทโส ธมฺมจาริโน ยา ภทฺทิกา ภตี”ติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อสฺสทฺธิยํ ทุสฺสีลฺยํ ยํ มจฺเฉรํ ทุปฺปญฺญํ จ ยญฺจ ปฏิปกฺเขน ปหีนา ภวนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณํ …เป… ยํ สทฺธาพลํ สทฺธินฺทฺริยํ, ยํ สีลํ ตํ สุจริตํ, สํยโม นิยโม ทโม ขนฺธตา อิมานิ ตสฺส เววจนานิ. โย จาโค โส ปฏินิสฺสคฺโค อโลโภ โวสคฺโค จาโคยิฏฺฐานํ. ยา ปญฺญา สา ปญฺญตฺตา ปญฺญปฺปภา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ.
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ พีชํ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ปริภาวนา วาสนา ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ. สทฺธา ปสาทปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. สีลํ สุจริตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. จาโค ปุญฺญกิริยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต. ปญฺญา วีมํสปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. อิเม ตโย ธมฺมา สทฺธา สีลํ จาโค ปญฺญวโต ปาริสุทฺธิํ คจฺฉนฺติ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ยํ จิตฺตํ, ตํ ขนฺเธสุ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ธาตูสุ มโนวิญฺญาณธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ. เย จตฺตาโร ธมฺมา, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนา …เป… ธาตูสุ อายตเนสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ ภควโต ภาสิตํ มหานาเมน สกฺเกน ปุจฺฉิเตน สพฺพํ ตํ นิยุตฺตํ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? อิทํ จิตฺตํ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตํ อกุสเลหิ จิตฺเตหิ อปริภาวิเตหิ ปริภาวิตนฺติ ยานิ ปุน ปริภาวิตานิ อญฺเญสมฺปิ ตตฺถ อุปาทาย ปญฺญตฺตํ สพฺเพปิเม จตฺตาโร ธมฺมา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา. ภทฺทิกา ภตีติ กามโภคิโน เตว รูปธาตุ อรูปธาตุ มนุสฺสาติ สพฺพา ภทฺทิกา ภติ ตเทว กถาย ปญฺญตฺตํ, อยํ ปญฺญตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย มนสิกาโร. เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. สทฺธาย โลกิกา ปญฺญา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย. สีลสฺส ปติรูปเทสวาโส ปจฺจโย. อตฺตสมฺมาปณิธานญฺจ เหตุ. จาคสฺส อโลโภ เหตุ. อวิปฺปฏิสาโร จ เหตุปจฺจโย. ปญฺญา ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร เหตุปจฺจโย จ.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตนฺติ เจตสิกาปิ. เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา ปริภาวิตา ภทฺทิกา เต ภติ ภวิสฺสติ, ภทฺทิกา อุปปตฺติโก อภิสมฺปราโย. อิติ เย เกจิ มนุสฺสกา อุปโภคปริโภคา สพฺเพ ภทฺทิกา ภติเยว, อยํ สมาโรปโน.
อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโคติ คาถา. ตตฺถ กิํ อุทฺธํ นาม? ยํ อิโต อุทฺธํ ภวิสฺสติ อนาคามี, อิทํ อุทฺธํ. อโธ นาม ยมติกฺกนฺตมตีตํ, อิทมโวจ อปทานตนฺติ อุทฺธํ. ตตฺถ อตีเตน สสฺสตทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตากปฺปิกานํ อปรนฺตทิฏฺฐิ เกสญฺจิ, อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ยํ วุตฺตกปฺปิกานํ อิมา เจว ทิฏฺฐิโย อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ สสฺสตทิฏฺฐิ จ. ตตฺถายํ สสฺสตทิฏฺฐิ อิมานิ ปนฺนรส ปทานิ สกฺกายทิฏฺฐิ สสฺสตํ ภชนฺติ. รูปวนฺตํ เม อตฺตา, อตฺตนิ เม รูปํ, รูปํ เม อตฺตาติ ยทุจฺจเต ปญฺญํ ปริทหนฺติ. ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ สา ปญฺจสตานิ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. เต “ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ”ติ ปสฺสนฺติ, รูปํ เม อตฺตาติ ตถารูปา จตุพฺพิธา สกฺกายทิฏฺฐิ อุจฺเฉเทน จ สสฺสเตน จ. เอวํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกาย ทิฏฺฐิยา ปนฺนรส ปทานิ ปุพฺพนฺตํ ภชนฺติ. สสฺสตทิฏฺฐิยา ปญฺจ ปทานิ อปรนฺตํ ภชนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา. ตตฺถ “อยมหมสฺมี”ติ ปสฺสนฺตา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, โส อุจฺเฉทวาที รูปวนฺตญฺจ อตฺตานํ, อตฺตนิ จ รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตาติ โส ปสฺสติ จาติ อิติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, อตฺตโต ปฏิสฺสรติ สสฺสตทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตโต จ ปฏิสฺสรติ. “อยมหมสฺมี”ติ น สมนุปสฺสติ. ตสฺส ทิฏฺฐาสวา ปหานํ คจฺฉนฺติ. โย ตีสุ อทฺธาสุ ปุพฺพนฺเต จ อปรนฺเต จ เตน เตน นิทฺทิฏฺฐาเนน อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโค “อหมสฺมี”ติ น อนุปสฺสตีติ อิมินา ทฺวาเรน อิมินา ปโยเคน อิมินา อุปาเยน อิทํ ทสฺสนภูมิ จ โสตาปตฺติผลญฺจ โส อริโย ปโยโค อนภาวํคเตน สํสาเรน อปุนพฺภวาติ โย โกจิ อริโย ปโยโค ปุนพฺภวาย มุทูนิ วา ปญฺจินฺทฺริยานิ มชฺฌานิ อธิมตฺตานิ วา สพฺพํ อปุนพฺภวปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ. อหนฺติ ทิฏฺโฐโฆ กาโมโฆ ภโวโฆ อวิชฺโชโฆ จ โอธิโส. ตตฺถ เทสนาหาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผเลน จ ทฺเว สจฺจานิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. สกฺกายสมุทเยน ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, อยํ เทสนา หาโร.
ตตฺถ กตโม วิจโย? “อยมหมสฺมี”ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตีณิ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานิ สํโยชนานิ ปชหติ. อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? ติวิธา ปุคฺคลา โกจิ อุคฺฆฏิตญฺญู โกจิ วิปญฺจิตญฺญู โกจิ เนโยฺย. อุคฺฆฏิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย จ ตโต วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย ตโต มุทินฺทฺริเยหิ เนโยฺย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริยตาย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, เอกพีชโก ภวติ. อยํ ปฐโม โสตาปนฺโน. วิปญฺจิตญฺญู มุทูหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ. อยํ ทุติโย โสตาปนฺโน. ตตฺถ เนโยฺย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ ภวติ. อยํ ตติโย โสตาปนฺโน.
อตฺถิ เอสา ยุตฺติ มุทุมชฺฌาธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ มุทุมชฺฌาธิมตฺตํ ภูมิํ สจฺฉิกเรยฺย สกฺกายทิฏฺฐิปฺปหาเนน วา ทิฏฺฐิคตานิ ปชหติ. อยํ ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิ สพฺพมิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํ. สกฺกาโย นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํ. นามรูปํ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํ. ปญฺจ อินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ. สฬายตนํ อหงฺการสฺส ปทฏฺฐานํ. ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ทฺวีสุ ทิฏฺฐีสุ ปหีนาสุ ตตฺถ เอกา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. อุทฺธํ จ อโธ จ วีตราโค สพฺพรชนีเยสุ วีตราโค โหติ. ตชฺชา ปรภูมิยํ, อิทํ ปจฺจยนฺติ ยถาภูตํ ปสฺสติ. โส สพฺพปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อามสติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา เย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ทิฏฺฐิปฺปหานาย วายมิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยานิมานิ มุทูนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตานิ โอรมฺภาคิยานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ. สพฺเพน สพฺพํ สมูหนนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาโท จ ภาวนากาเรน เสกฺขาย วิมุตฺติยา พลํ สทฺธา, อุทฺธมฺภาคิยานิ ทิฏฺฐิวเสน พลํ สทฺธา, วีริยินฺทฺริยํ อารภิตตฺตา สตินฺทฺริยํ ปคฺคหิตตฺตา อจฺจนฺตํ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ยานิ อินฺทฺริยานิ, อยํ มคฺโค สํกิเลสปฺปหานํ. อยํ นิโรโธ อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, อิทํ ทุกฺขํ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? “อยมหมสฺมี”ติ โย สมนุปสฺสติ, โส จ โข อธิมตฺเตน โลกิกา ยํ ภูมิยํ น ตุ อริเยน ปโยเคน โส สกฺกายทิฏฺฐิ ปชหติ. ยํ วุจฺจติ ตชฺชาย ภูมิยา อธิมตฺตาย. ตตฺถ ตชฺชาย ภูมิยํ ปญฺจหิ อากาเรหิ อธิมตฺตตํ ปฏิลภติ สีเลน วเตน พาหุสจฺเจน สมาธินา เนกฺขมฺมสุเขน. ตตฺถ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี อธิมานํ คณฺหาติ. เอตสฺมิํเยว วตฺถุปฺปตฺติยํ ภควา อิทํ สุตฺตํ ภาสติ. สีลวา วตมตฺเตนาติ. ตตฺถ โย อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี ตสฺส โย สมาธิ, โส สามิโส กาปุริสเสวิโต ปน โส กาปุริสา วุจฺจนฺติ ปุถุชฺชนา. อามิสํ ยญฺจ อริยมคฺคมาคมฺม โลกิกา อนริยํ เตน สมาธิ โหติ อนริโย กาปุริสเสวิโต. โย ปน อริยากาเรน ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, โส อธิคมนํ ปชหติ โย อริเยน สมาธินา อกาปุริสเสวิเตน นิรามิเสน นียติ, ตตฺถ อกาปุริสา วุจฺจนฺติ อริยปุคฺคลา. โย เตหิ เสวิโต สมาธิ, โส อกาปุริสเสวิโต. ตสฺมา เอกํ วิภชฺชพฺยากรณียํ “อยมหมสฺมี”ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตถา ปาเตติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิมาย ทสฺสนภูมิยา กิเลสา ปหาตพฺพา, เตหิ ปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺฐาปิ ภควตา นิทฺทิสิตพฺพา โย.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยา สกฺกายทิฏฺฐิยา อตฺตทิฏฺฐิยา. อยํ ภูมิ. เย กิเลสา ปหาตพฺพา. เต อปฺปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺฐาปิ ภควตา สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, สา ปริยนฺตทิฏฺฐิ จ. ยา อปริยนฺตทิฏฺฐิ จ, สา สสฺสตทิฏฺฐิ จ. ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, สา นตฺถิกา ทิฏฺฐิ. ยา สสฺสตทิฏฺฐิ, สา อกิริยทิฏฺฐิ. อิทํ เววจนํ.
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? ตณฺหา สํโยชนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. มคฺโค ปฏิลาภปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต. อินฺทฺริยา ปฏิลาภปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาติ. ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สกฺกาโย ทุกฺขํ ทสฺสนปฺปหาตพฺโพ. สมุทโย มคฺโค. อินฺทฺริยานิ ตานิ จ นิทฺทิฏฺฐานิ ขนฺธธาตุอายตเนสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยญฺหิ อารพฺภ ภควตา อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ, โส อารพฺภ นิทฺทิฏฺโฐ. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? นามรูปสฺส เหตุปจฺจโยปิ วิญฺญาณํ เหตุ พีชํ. เตน อวิชฺชา จ สงฺขารา จ ปจฺจโย. นิวตฺตินโย น อปโร ปริยาโย สพฺพภโว, เย จ สพฺพภวสฺส เหตุ ปรภณฺฑปจฺจโย อิติ สมฺมาทิฏฺฐิ ปรโต จ โฆโส โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย. ยา ปญฺญา อุปฺปาเทติ, เอสา เหตุ สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาสงฺกปฺโป ภวติ, ยา สมฺมาสมาธิ, อยํ ปริกฺขาโร.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? “อยมหมสฺมี”ติ อสมนุปสฺสี ทุกฺขโต โรคโต …เป… ปนฺนรส ปทานิ. สีลานิ ภควา กิมตฺถิยานิ กิมานิสํสานิ. สีลานิ, อานนฺท, อวิปฺปฏิสารตฺถานิ ยาว วิมุตฺติ. ตตฺถ ทุวิโธ อตฺโถ— ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ.
ตตฺถ กตโม ปุริสตฺโถ? ยายํ น ปจฺฉานุตาปิตา อยํ อวิปฺปฏิสาโร, อยํ ปุริสตฺโถ. ยถา โกจิ พฺรูหยติ อิมตฺถมาเสวติ โส ภเณยฺย, กิญฺจิ มเมตฺถ อธีนํ ตสฺสตฺถาย อิทํ กิริยํ อารภามีติ. อยํ ปุริสตฺโถ.
ตตฺถ กตโม วจนตฺโถ? สีลานิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา สุจริตํ อวิปฺปฏิสาโรติ. ตตฺถ สีลสฺส วตสฺส จ ภาโสเยว. อนญฺญา สุคตกมฺมตา สุจริตํ อยํ อวิปฺปฏิสาโร. เอวํ ยาว วิมุตฺตีติ เอกเมกสฺมิํ ปเท ทฺเว อตฺถา— ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ, ยถา อิมมฺหิ สุตฺเต เอวํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ ทฺเว ทฺเว อตฺถา. อยํ หิ ปรมตฺโถ อุตฺตมตฺโถ จ. ยํ นิพฺพานสจฺฉิกํ นิสฺสาย ยํ สกํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภวติ, โส วุจฺจติ กตสฺส กตฺโถติ. อยํ ปุน เววจนํ สมฺปชานาติ. อิมินา นิยุตฺตตฺถมภิลพฺภนฺติ วจนตฺโถ. ตตฺถ ยํ อตฺถํ สาวโก อภิกงฺขติ. ตสฺส โย ปฏิลาโภ, อยํ ปุริสตฺโถ. ยํ ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยา อตฺถวิญฺญตฺติ. อยํ อตฺโถ, ตตฺถ สีลานํ อวิปฺปฏิสาโร อตฺโถปิ อานิสํโสปิ. เอโส จ อานิสํโส ยํ ทุคฺคติํ น คจฺฉติ. ยถา ตํ ภควตา เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี, อยํ อตฺโถ.
ยํ ปุริโส ภาวนาภูมิยํ สีลานิ อารพฺภ สีเลน สํยุตฺโต โหติ เอวํ ยาว วิมุตฺติ ตถา สีลกฺขนฺโธ. ตตฺถ โย จ อวิปฺปฏิสาโร อนุสยวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ตญฺจ สีลํ อยํ สีลกฺขนฺโธ. ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีติ จ สมาธินฺทฺริเยน, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ. อิเม ตโย ขนฺธา สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ ตถา สีลํ ปริปูเรติ ยํ วีริยินฺทฺริยํ เตน การเณน โส สีลํ ปริปูเรติ, อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิโยฺยภาวาย อิติ วีริยินฺทฺริยํ นิทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ โย สมาธิกฺขนฺโธ, อิทํ สมาธินฺทฺริยํ. ปญฺญากฺขนฺโธ ปญฺญินฺทฺริยํ, ตํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ทฏฺฐพฺพํ. ตถา โย อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อิทํ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ. ยํ อุปฺปนฺนสฺส, อิทํ ทุติยํ. จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ จตูสุ ฌาเนสุ ปสฺสิตพฺพานิ. ตถา สีลกฺขนฺเธน เนกฺขมฺมธาตุ จ อธิกา, ตโย จ วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก จ. สาธารณภูตา. ยา ปิยายมานสฺส ปาโมชฺเชน อิทํ กายิกํ สุขํ อานิตํ อนิยมีติเปเมน, อิทํ ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อวิกฺเขโป, อยํ สมาธิ. อิทํ ปญฺจงฺคิกํ ปฐมํ ฌานํ. ยา เจตสิกา ปสฺสทฺธิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิโรธนํ, โย กิเลโส จ ปริทาโห, โส ปฐเม ฌาเน นิรุทฺโธ. ตถา ยา จ กิเลสปสฺสทฺธิ ยา จ วิตกฺกวิจารานํ ปสฺสทฺธิ, อุภเยปิ เอเต ธมฺเม ปสฺสทฺธายํ. ตตฺถ กายสฺส จิตฺตสฺส จ สุขํ สุขายนา, อิทํ ปีติสุขิโน ปสฺสทฺธิ. โยปิ เอโกทิภาโว จิตฺตสฺส, เตน เอโกทิภาเวน ยํ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานงฺคํ. อิติ อชฺฌตฺตญฺจ สมฺปสาโท เจตโส จ เอโกทิภาโว ปีติ จ สุขญฺจ, อิทํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคิกํ. โย ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, เตน อธิมตฺเตน สุเขน ผริตฺวา สุขํ เจตสิกํ ยํ, โส ปีติวีตราโค เอวํ ตสฺส ปีติวีตราคตาย อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. สุขญฺจ ปฏิสํเวเทติ. สติ จ สมฺมา ปญฺญาย ปฏิลภติ. สเจ สติ เอกคฺคตา อิทํ ปญฺจงฺคิกํ ตติยํ ฌานํ. ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ เอกคฺคตาย ปราวิธานภาคิยา, ปฐเม ฌาเน อตฺถิ จิตฺเตกคฺคตา โน จกฺขุสฺส เวทนา สพฺพํ ปาริปูริํ คจฺฉติ. ยถา จตุตฺเถ ฌาเน, ตถา ยา อุเปกฺขา ปสฺสมฺภยํ สติสมฺปชญฺญํ จิตฺเตกคฺคตา จ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานํ.
ยถา สมาธิ ทสฺสยิตพฺพํ, ตถา ปญฺญินฺทฺริยํ ตํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปสฺสิตพฺพํ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, สา ปชานนา จตุพฺพิธา อสุภโต ทุกฺขโต อนตฺตโต จ, ยทารมฺมณํ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ วิมุจฺจติ ตถา ยํ กามาสวสฺส ปหานํ ภวาสวสฺส ทิฏฺฐาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส, อยํ นิโรโธ อปฺปหีนภูมิยํ อาสวสมุทโย. อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถา ปญฺญินฺทฺริยํ ปสฺสิตพฺพํ. ยถายํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลญฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทตีติ, อิทํ ตนุกญฺจ. กามราคพฺยาปาทํ สกทาคามิผลญฺจ ยํ นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, อยํ ปฐมชฺฌานภาวนาภูมิ จ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลญฺจ. ยํ วิมุตฺติ วิมุจฺจติ, อยํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อรหตฺตญฺจ. อิเม อวิปฺปฏิสารา จ วีริยินฺทฺริยญฺจ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อวิปฺปฏิสารา ตญฺจ อุปริ ยาว สมาธิ, เอวํ เต จตฺตาริ ฌานานิ สมาธินฺทฺริยญฺจ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา สีลปาริปูริมุปาทาย จาคสํหิเตน จ นิพฺเพธิกานญฺจ นิมิตฺตานํ อนาวิลมนา, อิทํ สตินฺทฺริยํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา. ยํ ปุน อิมาย ธมฺมเทสนาย ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺโฐคมนกินฺทฺริยํ กิเลสปหาเนน จ เสกฺขสีลํ, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํ. จตฺตาริ จ โสตาปตฺติยงฺคานิ ผลานิ. สมาธินฺทฺริยานิ โสปนิยาหารีนิ สพฺพสุตฺเตสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ยํ ฌานํ ปฏิลภนํ วีริยคหิตํเยว ญาณํ ปฏิสฺสรโต, อยํ สุตมยี ปญฺญา. โย สมาธิ ปุพฺพาปรนิมิตฺตาภาโส อโนมคติตาย ยถากาโม, อยํ จินฺตามยี ปญฺญา, ยํ ตถาสมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
อิมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ พุชฺฌการธิกํ พุชฺฌิตพฺพํ. เยหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตํ พุชฺฌิสฺสนฺติ ตสฺส องฺคานิ พุชฺฌิสฺสนฺติ, เตน โพชฺฌงฺคา. ตถา อาทิโต ยาว สีลํ วตํ เจตนา กรณียา, กิสฺส สีลานิ ปาริปูเรติ. อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส กุสลสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิโยฺยภาวาย, อิทํ วีริยํ ตสฺส ตสฺส พุชฺฌิตสฺส องฺคนฺติ. อยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. อิมินา วีริเยน ทฺเว ธมฺมา อาทิโต อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชญฺจ ยา ปุน ปีติ อวิปฺปฏิสารปจฺจยา ปาโมชฺชปจฺจยา, อยํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. อยํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. เตน กายิกสุขมานิตํ ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ยา สีลมุปาทาย ปญฺจนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปาทายานุโลมตา นิมิตฺตายนา ปีติภาคิยานญฺจ วิเสสภาคิยานญฺจ อปิลาปนตา สหคตา โหติ อนวมคฺโค, อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อจฺจารทฺธวีริยํ กโรติ. อุทฺธจฺจภูมีติ กตา อภิปตฺถิตํ เปเสติ. โกสชฺชภูมีติ ครหิโต รหิเตหิ องฺเคหิ พุชฺฌติ ยํ จกฺขุสมถปถํ, สา อุเปกฺขาติ. เตน สา อุเปกฺขา ตสฺส โพชฺฌงฺคสฺส องฺคนฺติ กริตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ วุจฺจเต. เอโส สุตฺตนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. ตตฺถ กตโม วิจโย? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยาว วิมุตฺติ อิมิสฺสาย ปุจฺฉาย มินิกิมตฺถสฺสมีติ ทฺเว ปทานิ ปุจฺฉา ทฺเว ปทานิ วิสชฺชนานิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺเว อภิญฺญํ ทฺวีหิ เจว ปเทหิ วิสชฺชนา กิํ ปุจฺฉติ นิพฺพาธิกํ กายภูมิํ กมฺมสฺส ตถา หิ ปติฏฺฐา จ อเสกฺเข ธมฺเม อุปฺปาเทติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ กิํ นิจฺฉนฺทสฺส จ วิราโค อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. ตตฺถ กตมํ ปทฏฺฐานํ? วีริยํ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. สมาธิ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. วีริยํ อโทสสฺส ปทฏฺฐานํ. สมาธิ อโลภสฺส ปทฏฺฐานํ. ปญฺญา อโมหสฺส ปทฏฺฐานํ. วีริยินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส. สมาธินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจาย สมฺมาสมาธิโน. ปญฺญินฺทฺริยํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาสติยา สมฺมาทิฏฺฐิยา จ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สพฺเพ ตโย ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ, สีลเมว หิ เสโลปมตา ยถา เสโล สพฺพปจฺจตฺถิเกหิ อกรณีโย เอวํ ตํ จิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ น กมฺปตีติ, อยํ อโมโห. วิรตฺตํ รชนีเยสูติ อยํ อโลโภ. โกปเนเยฺย น กุปฺปตีติ อยํ อโทโส. ตตฺถ ปญฺญา อโมโห กุสลมูลํ, อโลโภ อโลโภเยว, อโทโส อโทโสเยว. อิเมหิ ตีหิ กุสลมูเลหิ เสกฺขภูมิยํ ฐิโต อเสกฺขมคฺคํ อุปฺปาเทติ. เสกฺขภูมิ สมฺปตฺติกมฺมธมฺเม อุปฺปาเทติ, สา จ สมฺมาวิมุตฺติ, ยญฺจ วิมุตฺติรสญาณทสฺสนํ อิเม ทส อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ธมฺมา. ตตฺถ อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน จตุพฺพิธา ภาวนาปิ ลพฺภติ. สีลภาวนา กายภาวนา จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนา จ. ตตฺถ สมฺมากมฺมนฺเตน สมฺมาอาชีเวน จ กาโย ภาวิโต. สมฺมาวาจาย สมฺมาวายาเมน จ สีลํ ภาวิตํ. สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺมาสมาธินา จ จิตฺตํ ภาวิตํ. สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาสติยา จ ปญฺญา ภาวิตา. อิมาย จตุพฺพิธาย ภาวนาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ. จิตฺตํ ภาวนาย สมโถ, ปญฺญา ภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ ปญฺญา อวิชฺชาปหาเนน จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสหิ อมิสฺสีกตนฺติ. ปญฺญา ภาวนาย จิตฺตภาวนํเยว ปริปูเรติ. เอวํ ยสฺส สุภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ. อปิ จ โข ปน ตสฺส อายสฺมโต อพฺยาปาทธาตุ อธิมุตฺตา, น โส เปตํ สมาปนฺโน ตสฺส สงฺขาปหารํ เทติ, สงฺขาวิตกฺกิเต สรีเร ทุกฺขํ น เวทิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต ทส อเสกฺขา อรหตฺตธมฺมา เทสิตา อปฺปมาณา จ สมฺมา วิภาวนา. ตตฺถ กตโม วิจโย? เสโลปมตา เย เย ธมฺมา เวทนียสุขทุกฺโขปคตา, เต สพฺเพ นิรูปํ วานุปสฺสนฺตานํ วูปคตา กายโต เวทยิตปริกฺขาโร อปฺปวตฺติโต ทุกฺขํ น เวทิยติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ, ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ. ตีสุ ภาวนาสุ ทุกฺขํ นกฺขมติ จิตฺตํ จิตฺตภาวนาย จ. นิโรธภาวนาย จ อานนฺตริกา สมาธิภาวนาย จ. อิติ ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ สมาธิ ผลสฺส ปทฏฺฐานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ จิตฺตานิ ภาวิตานิ ยถา ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐานิ ปญฺญา สีลํ กาโย จิตฺตํ, สีลมฺปิ สุภาวิตํ กายิกเจตสิกญฺจ ฐิตตฺตา นานุปกมฺปตีติ เวทนาปิ ตถา สญฺญาปิ สงฺขาราปิ. กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ สุขมฺปิ นานุคจฺฉติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ นาคตนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเขน อธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวรูปาหิ สมาปตฺตีหิ วิรหิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. เย จ อปฺปสนฺนา, เต หิ ภวิสฺสนฺติ, ปสนฺนานญฺจ ปีติปาโมชฺชํ ภวิสฺสติ, อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อาวฏฺโฏติ นตฺถิ อาวฏฺฏนสฺส ภูมิ.
วิภตฺตีติ ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส— ทุกฺขเหตุนิทฺเทโส จ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ. โก โส ทุกฺขเหตุ? ยโต ทุกฺขํ อาคจฺฉติ ปฏิปกฺเข วุตฺเต เสสธมฺมานํ สีลํ เหตุ จ ปจฺจโย จ, เต สพฺเพ ธมฺมา วุตฺตา โหนฺติ. เอกโพธิปกฺขิเย ธมฺเม วุตฺเต สพฺเพ โพธคมนียา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อวิปฺปฏิสาเรน ฉนฺทิกา, เต สีลปาริปูรี ภวนฺติ ปาโมชฺชฉนฺทิกา อวิปฺปฏิสารีปาริปูรี, อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย …เป… อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ. โย นิพฺเพโธ, อยํ นิโรโธ. เยน นิพฺพิชฺฌติ, โส มคฺโค. ยํ นิพฺพิชฺฌติ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ นิพฺเพธคามินา มคฺเคน ปหียติ, สมุทโยยํ วุตฺโต.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, ปรามสนฺตสฺส นตฺถิ อวิปฺปฏิสาโร ยาว โทสกตํ กาเยน วา วาจาย วา อกุสลํ อารภติ. กิญฺจิปิสฺส เอวํ โหติ “สุกตเมตํ สุจริตเมตํ โน จสฺส เตน อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ ยาว วิมุตฺติ, ตสฺส สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร”ติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, อยํ วิภตฺติหาโร.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิเมหิ สตฺตหิ อุปนิสาสมฺปตฺตีหิ เอกาทส อุปนิสา วิภตฺติยํ ปชหานํ ปชหนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมา เววจนา? อิเมสํ อริยธมฺมานํ พลโพชฺฌงฺควิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ อิมานิ เววจนานิ.
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ สีลกฺขนฺเธ เนกฺขมฺมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, นิสชฺชปญฺญตฺติ จ เอวํ ทส องฺคานิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ปญฺญตฺตานิ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิทํ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ ปญฺจสุ โอติณฺณํ ยถา ยํ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐํ เอวมินฺทฺริยาทิขนฺธธาตุอายตเนสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ อวิปฺปฏิสาริโน ปาโมชฺชนฺติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ ยานิ เอกาทส ปทานิ เทสิตานิ ยทา ตทา สุทฺโธ อารมฺโภ, อยํ โสธโน.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? สีลเวมตฺตตาย ปญฺญตฺตํ เอวํ ทส ปทานิ สพฺพานิ สีลกฺขนฺธสฺส อานิสํโส, เต จ ปติรูปเทสวาโส จ ปจฺจโย อตฺตสมฺมาปณิธานญฺจ เหตุ, สมาธิกฺขนฺธสฺส สุขํ เหตุ ปสฺสทฺธิ ปจฺจโย, เยน ฌานสหชาติ จ ฐานนฺติ ฌานงฺคา อปโร ปริยาโย กาเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา สมาธิโน ปจฺจโย เนกฺขมฺเม อานิสํสทสฺสาวิตา เหตุ.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยํ วีริยินฺทฺริยํ, โส สีลกฺขนฺโธ. ยํ สีลํ, เต จตฺตาโร ธมฺมา ปธานา. ยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ, โส ปาติโมกฺขสํวโร.
ยสฺส เสโลปมํ จิตฺตนฺติ คาถา, เสโลปมนฺติ อุปมา ยถา เสโล วาเตน น กมฺปติ น อุเณฺหน น สีเตน สงฺกมฺปติ. ยถา อเนกา อเจตนา, เต อุเณฺหน มิลายนฺติ, สีเตน อวสุสฺสนฺติ, วาเตน ภชนฺติ. น เอวํ เสโล ( ) วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสตีติ การณํ โทสนีเย โทมนสฺสนฺตํ, น ทุฏฺเฐน วา กมฺปติ อุเณฺหน วา, โส มิลายติ สีเตน วา อวสุสฺสติ, เอวํ จิตฺตํ ราเคน นานุสฺสติ สีเตน กมฺปตีติ. กิํการณํ? วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสติ. กิํการณํ? โทสนีเย ปนสฺสนฺติ น ทุสฺสติ, อทุฏฺฐํ ตํ น โกสิสฺสนฺติ, เตน กุปฺปนีเย น กุปฺปติ, ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขนิทฺเทโส จ กุโต เอวรูปสฺส ทุกฺขํ อาคมิสฺสตีติ นิทฺทิฏฺฐํ. ( )
ปริวตฺตนาติ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ยํ เจตสิกํ สุขํ อนุปาทิเสสา อยํ นตฺถิ โสปาทิเสสา อยํ อตฺถิ. ปุน เอวมาหํสุ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อุภยเมว อเวทยิตํ โสปาทิเสสํ ยญฺจ อนุปาทิเสสํ ยญฺจ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อนุปาทิเสสํ ยญฺจ โสปาทิเสสํ จ อเวทยิตํ. สุขมาปนฺนสฺส อนาวตฺติกนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตโม เววจโน? ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ วา ภาวิตํ สุภาวิตํ อนุฏฺฐิตํ วตฺถุกตํ สุสมารทฺธํ. จิตฺตนฺติ มโน วิญฺญาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิญฺญาณธาตุ.
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? จิตฺตํ มโน สงฺขารา วูปสมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. สมาธิ อเสกฺขปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต. ทุกฺขํ อุจฺฉินฺนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? จิตฺเต นิทฺทิฏฺเฐ ปญฺจกฺขนฺธา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ ขนฺเธสุ โอตรโณ, มโนวิญฺญาณธาตุยา นิทฺทิฏฺฐาย อฏฺฐารส ธาตุโย นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ ธาตูสุ โอตรโณ. มนายตเน นิทฺทิฏฺเฐ สพฺพานิ อายตนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติ. ตตฺถ มนายตนํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ. ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท. อยํ โอตรโณ. ตตฺถ กตโม โสธโน สุทฺโธเยว อารมฺโภ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? ฉฬินฺทฺริยํ ภาวนา เอกตฺตายํ ปญฺญตฺติ ฉฏฺฐิเตน กาโย เอกตฺตาย ปญฺญตฺโต.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส ปุพฺพเหตุ สมุปฺปาทาย มนสิกาโร จ ตปฺโปณตา จ ยํ อสมาหิตภูมิยํ จ วิเสสธมฺมานํ อภาวิตตฺตา จิตฺตสตตํ คจฺฉติ, สเจ สมาธิโน สุขํ เหตุ อวิปฺปฏิสาโร ปจฺจโย, อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโย ปริกฺขาโร.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยเสฺสวํ ภาวิตนฺติ ตสฺส ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา. กาโย สีลํ ปญฺญา ภาวิตจิตฺตนฺติ อนภิรตํ อนปณตํ อเนกํ อนุตํ อนาปชฺชาสตฺตํ อยํ สมญฺญายตนา น ตสฺส เสกฺขสฺส สมฺมาสมาธิ สพฺเพ อเสกฺขา ทส อรหนฺตธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. อเสกฺขภาคิยานิ สุตฺตานิ.
ยสฺส นูน, ภนฺเต, กายคตาสติ อภาวิตา, อยํ โส อญฺญตรํ สพฺรหฺมจาริํ อาสชฺช สมาปชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช ชนปทจาริกํ ปกฺกเมยฺย, โส อายสฺมา อิมสฺมิํ วิปฺปฏิชานาติ ทฺเว ปชานิ ปฏิชานาติ จิตฺตภาวนายญฺจ ทิฏฺฐิยา ปหานํ, กายภาวนายญฺจ ทิฏฺฐิปฺปหานํ, กายภาวนายญฺจ ตณฺหาปหานํ, ยํ ปฐมํ อุปมํ กโรติ. อสุจินาปิ สุจินาปิ ปถวี เนว อฏฺฏิยติ น ชิคุจฺฉติ น ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภติ, เอวเมว หิ ปถวีสเมน โส เจตสา อนฺวเยน อปฺปเกน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน วิหรามีติ. อิติ โส อายสฺมา กิํ ปฏิชานาติ, กายภาวนาย สุขินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ, จิตฺตภาวนาย โสมนสฺสินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ. กายิกา เวทนา ราคานุสยมนุคตานํ สุขินฺทฺริยํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ เวทนากฺขนฺธํ ยา เจตสิกา สุขเวทนา ตตฺถ อยํ ปฏิลาภปจฺจยา อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ. โสตํ ปฏิกฺขิปติ, น หิ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. ตตฺถ จตูสุ มหาภูเตสุ รูปกฺขนฺธสฺส อนุสยปฏิฆปหานํ ภณติ. กาเม รูปญฺจ ตญฺจ อเสกฺขภูมิยํ. กาเย กายานุปสฺสนา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารญฺจ. พเลน จ อุสฺสาเหน จ สพฺพํ มนสิ กตตฺตานํ ปหานํ เมทํ กตาลิกาย จ ปุริเสน จ มณฺฑนกชาติเกน จ, เอเตหิ อิมสฺส มาตาปิตุสมฺภูตํ ปจฺจเวกฺขณํ, โส กาเยน จ กายานุปสฺสนาย จ จิตฺเตน จ จิตฺตานุปสฺสนาย จ ทฺเว ธมฺเม ธาเรติ. กายกิเลสวตฺถุํ จิตฺเตน จ จิตฺตสนฺนิสฺสเย จิตฺเตน สุภาวิเตน สตฺตนฺนํ จ สมาปตฺตีนํ วิหริตุํ ปฏิชานาติ.
คหปติปุตฺโตปมตาย จ ยถา คหปติปุตฺตสฺส นานารงฺคานํ วตฺถกรณฺฑโก ปุณฺโณ ภเวยฺย, โส ยํ ยเทว วตฺถยุคํ ปุพฺพณฺหสมเย อากงฺขติ, ปุพฺพณฺหสมเย นิพฺพาเปติ, เอวํ มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย, เอวเมว โส อายสฺมา จิตฺตสฺส สุภาวิตตฺตา ยถารูเปน วิหาเรน อากงฺขติ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, ตถารูเปน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรติ, มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย. เตน เวส อายสฺมตา อุปมาย เม อาสิตาย ปถวี วา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ภาวิตจิตฺเตน. เตน โส อายสฺมา อิทํ อฏฺฐวิธํ ภาวนํ ปฏิชานาติ จตูสุ มหาภูเตสุ, กายภาวนํ อุปกจณฺฑาลํ ปุริสเมตกํ ภวตลากาสุ จิตฺตภาวนํ, อิมาหิ ภาวนาหิ ตาย ภาวนาย จ สมถา ปาริปูริมนฺเตหิ. อิเมหิ จตูหิ ปญฺญาปาริปูริมนฺเตหิ.
กถํ อุปกจณฺฑาลํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? กาโย ปกติยา อปฺปฏิกูลํ กาเย อุทฺธุมาตกสญฺญา สํขิตฺเตน นว สญฺญา อิเม ปฏิกูลา ธมฺมา เจโส อายสฺมา ปฏิกูลโต อชิคุจฺฉิโต กายคตาสติยา ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, น หิ ตสฺส ชิคุจฺฉปฺปหาย จิตฺตํ ปฏิกูลติ.
กถํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติ? กาโย สพฺพโลกสฺส อปฺปฏิกูโล ตํ โส อายสฺมา อสุภสญฺญาย วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติ อปิ สพฺโพยํ โลกสฺส ยมิทํ มุณฺโฑ ปตฺตปาณี กุเลสุ ปิณฺฑาย วิจรติ, เตน จ โส อายสฺมา สุวณฺณทุพฺพณฺเณน อปฺปฏิกูลสญฺญี จิตฺเตน จ กาเยน นิพฺพิทาสหคเตน อปฺปฏิกูลสญฺญี, เอวํ ปฏิกูเลสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสญฺญิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตตฺถ โส อายสฺมา ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน จ? อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสญฺญิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา “เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, เนโส เม อตฺตา”ติ วิหรติ. เอวํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
อปโร ปริยาโย. เตธาตุโก โลกสนฺนิวาโส สพฺพพาลปุถุชฺชนานํ อปฺปฏิกูลสญฺญา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ปฏิกูลสญฺญิโน สพฺพเสกฺขา อิธ กา เตธาตุเก สพฺพโลเก. ตตฺถ กตโม ภูมิปฺปตฺโต สมาธิผเล สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? กิํการณํ? น หิ ตํ อตฺถิ ยสฺส โลกสฺส ปหานาย ปฏิกูลสญฺญี อุปฺปาเทยฺย.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส ยาว กามโลกภูมตา หิ ราคานํ วีตราคานํ ปฏิกูลสมตา รูปารูปธาตุํ อปฺปฏิกูลสมตา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ยํ กิญฺจิ ปรโต ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ ตํ วจนํ อปฺปฏิกูลํ ยาวตา วาจโส อปฺปติรูปา ตถา ชนสฺส อปฺปฏิกูลสญฺญา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อภิญฺญาย สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ, เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน? ยญฺจ เนสํ สมนุปสฺสติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อปฺปฏิกูลา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อนิฏฺฐวิปากา. เย ธมฺมา สุจริตา, เต อาจยคามิโน. โส จ สุจริตํ อาจยคามินิํ กริตฺวา ทุจฺจริตํ อนิฏฺฐวิปากํ กริตฺวา ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ.
อถ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ. ตณฺหา ปฏิกูลธมฺมา กิํการณํ? ตณฺหาวเสน หิ สตฺตา ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สตฺตา, กพฬีกาเร อาหาเร รสตณฺหาย สตฺตา, ผเสฺส สุขสญฺญาย สตฺตา. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต กพฬีกาเร จ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ, ผเสฺส จ ทุกฺขสญฺญี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ตณฺหากฺขยํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ ตถา พาลปุถุชฺชนานํ ปฏิกูลสญฺญา ปหตสญฺญา จ. ตตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อปฺปฏิกูลสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา จ สามํ ปญฺญาย ปสฺสิตฺวา เอวํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ตติเย จ นิพฺพาเน ปฏิกูลสญฺญิโน ยเสน จ กิตฺตินิ จ อปฺปฏิกูลสญฺญิโน. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ สมฺมาปญฺญาย ปฏิชานนฺโต ปฏิกูลญฺจ อปฺปฏิกูลญฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลญฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ? สโต จ สมฺปชาโน จ, ยญฺจ สมนุปสฺสติ อนุนโย อปฺปฏิกูโล ธมฺโม ปฏิโฆ จ ปฏิกูโล ธมฺโม, ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อนุนยสฺส ปฏิฆปฺปหีนตฺตา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน จ. ยญฺจสฺส สมนุปสฺสติ อยํ ปญฺจวิธา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตพฺพํ? ตตฺถ วุจฺจเต, อิมมฺหิ สุตฺเต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร เทสิโต, ตถา วิมุตฺตํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขณา จ อธิปญฺญาธมฺมํ เทสิตํ. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย? เย กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ, เตสํ จิตฺตํ อนุนยปฺปฏิเฆน น วิหรติ อนุนยปฺปฏิเฆน จาภิรมมานสฺส จิตฺตํ สมคฺคตํ ภวิสฺสตีติ ภาวนาย พลเมตํ, อยํ วิจโย หาโร. (2)
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? กายภาวนาย จ จิตฺตภาวนาย จ น กิญฺจิ สพฺรหฺมจารี อติมญฺญิสฺสตีติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ, อยํ ยุตฺติหาโร. (3)
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? กายภาวนาย ปฐมสฺส สติ อุปฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. ยา ปถวีสมจิตฺตตา, สา อนิจฺจานุปสฺสนาย ปทฏฺฐานํ. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ ปถวีสเมน เจตสา วิหรติ อตฺตานุปสฺสี ปถวีสเมน คิหี วิหรติ. โก อตฺโถ ปถวีสเมนาติ? ยถา เย จ เสโลปมตาย อกมฺมยุตฺตา เอวเมว ปถวีสโม อยํ หิริยตาย. อยํ ลกฺขโณ. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ พฺยากรเณ โก ตสฺส อายสฺมโต อธิปฺปาโย? เย เกจิ อรหนฺตา อินฺทฺริยภาวนํ อากงฺขิยนฺติ, เต ปถวีสมตํ อุปฺปาทยิสฺสนฺตีติ. อยํ อธิปฺปาโย. (6)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏติ? นตฺถิ อาวฏฺฏสฺส ภูมิ. (7)
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ? โย กายานุปสฺสี วิหรติ, โส ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภิสฺสตีติ น เอกํเสน. กิํการณํ? เย ขณฺฑกาทิฉินฺนกาทิโน, น เต ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภนฺติ. สพฺพา กายคตาสติ เสกฺขภาวนาย นิพฺพานํ ผลํ, อยํ วิภตฺติ. (8)
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? เย กายานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺติ, เตสํเยว กายปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺย อาสวา วิฆาตปริฬาหา, อยํ ปริวตฺตโน หาโร. (9)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ปญฺจกฺขนฺธา อวิติณฺณา พาวีสตินฺทฺริยานิ, ตถา ยํ มนินฺทฺริยํ, ตํ มโนธาตุ มนายตนญฺจ. ยํ สมาธินฺทฺริยํ, ตํ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนญฺจ. อยํ โอตรโณ หาโร. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เย จ มนสา จตฺตาโร ภาเวตพฺพา, เต สพฺเพ ภาวิตา ยํ ตํ มเนน ปหีเน ปตฺตพฺพตํ สพฺพตฺถ เอตสฺส จ อตฺถาย อารมฺโภ, โส อตฺโถ สุทฺโธ. อยํ โสธโน หาโร. (13)
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? อยํ สมาธิ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺโต, ฉ กายา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา. ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปกาโย. ฉ เวทนากายา เวทนากาโย. ฉ สญฺญากายา สญฺญากาโย. ฉ เจตนากายา เจตนากาโย. ฉ วิญฺญาณกายา วิญฺญาณกาโย. สพฺเพปิ เอเต ธมฺมา ธมฺมกาโยติเยว สงฺขํ คจฺฉนฺติ. อยํ อธิฏฺฐาโน. (14)
ปริกฺขาโรติ สมาปตฺติโกสลฺลญฺจ วีถิโกสลฺลญฺจ เหตุ. ยญฺจ โคจรโกสลฺลํ ยญฺจ กลฺลํ ตํ โกสลฺลํ ปจฺจโย. โวทานโกสลฺลํ เหตุ, กลฺลํ ปจฺจโย. สุขํ เหตุ, อพฺยาปชฺชํ ปจฺจโย. อยํ ปริกฺขาโร. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโนติ? ยถา ปถวี สุจิมฺปิ นิกฺขีปนฺเต อสุจิมฺปิ นิกฺขิตฺเต ตาทิเสเยว เอวํ กาโย มนาปิเกหิปิ ผเสฺสหิ อมนาปิเกหิปิ ผเสฺสหิ ตาทิโสเยว ปฏิฆสมฺผเสฺสน วา สุขาย เวทนาย ตาทิสํ โย จิตฺตํ. อิทํ สุตฺตํ วิภตฺตํ สโอปมฺมํ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส วิภาเคน. ตตฺถ สมาโรปนาย อวกาโส นตฺถิ. (16)
ตตฺถ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ? ยโต จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิโรธติ, น วฑฺฒติ, อิมํ อาทีนวํ ภควา เทเสติ, ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย, วิวฏํ นาติวสฺสติ, ตโต อาทีนวโต วิวเรยฺยาติ ตํ ตีหิ ธมฺเมหิ นาภิธํสิตาติ อสุภสญฺญาย ราเคน นาภิธํสิยติ. เมตฺตาย โทเสน นาภิธํสิยติ. วิปสฺสนาย โมเหน นาภิธํสิยติ. เอวญฺจสฺส โย โย ธมฺโม ปฏิปกฺโข ตมฺหิ ตมฺหิ ธมฺเม ปริปูริสฺสติ. โย ตสฺส ธมฺมสฺส อกุสโล ธมฺโม ปฏิปกฺโข, เตน นาธิวาสิยติ.
อปโร ปริยาโย. เย อิเม ธมฺมา อตฺตนา น สกฺโกติ วุฏฺฐานํ, เต เอเต ธมฺมา เทสิตา. ฉนฺนมติวสฺสตีติ เตหิ วิตกฺกํ เยน จ สกฺกา ปุน เทสิตํ จิตฺตํ วิภาเวตุํ ปริโยทาเปตุํ วิเวกนินฺนสฺส วิเวกโปณสฺส วิเวกปพฺภารสฺส วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา กุมุทํ วา ปทุมํ วา อุทเก สุกฺกปกฺเข จนฺโท ยาวรตฺติ ยาวทิวโส อาคจฺฉติ, ตสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขิตพฺพา, น ปริหานิ, เอวํวิธํ ตํ จิตฺตํ นาภิธํสิยติ. อปโรเปตฺถ โย อกูโฏ อสโฐ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตตฺถ โย ฉาเทติ ตสฺส อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อนุธาวนฺติ. ฉนฺนมติวสฺสตีติ โย ปน โหติ อสโฐ อกูโฏ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตสฺส จิตฺตํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิทฺธํสิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ เทสิตา ทส อกุสลกมฺมปถา อธิวสฺสนตาย ทส กุสลกมฺมปถา อนธิวสฺสนตาย อกุสเลหิ น วิสุชฺฌติ. ยถา วุตฺตํ ภควตา “จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺตี”ติ. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย? ยเสฺสวํ จิตฺตํ อธิวาสิยติ, ตสฺส พุชฺฌิตสฺส ยํ ภเวยฺย กูเฏยฺย, ตํ อานนฺตริเยนปิ สตฺถริ วา คุณานุกมฺปนตาย, อยํ วิจโย. (2)
ตตฺถ กตมา ยุตฺตีติ? เอวํ อนธิวสิยนฺตํ จิตฺตํ วุฏฺฐาติ. วุฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหติ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. (3)
ปทฏฺฐานนฺติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ ฉนฺนํ อสํวรานํ ปทฏฺฐานํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อฉนฺนํ สํวรณานํ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เทสนาย ปทฏฺฐานํ. (4)
ลกฺขโณติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เย เกจิ วิจิตฺเตน ฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต อวิทฺธํสิยนฺติ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เย เกจิ เตน อจฺฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต นาติวสฺสนฺตีติ ลกฺขโณ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เยสํ เกสญฺจิ จิตฺตํ อกุสลา ธมฺมา อธิปฏิเทสิตา เต ยถาธมฺมํ ปฏิกริสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. (6)
อาวฏฺโฏติ ยํ ฉนฺนํ ตํ ทุวิธํ กมฺปมานํ สมุจฺฉิตพฺโพ. อานนฺตริยสมาธีนํ. ตตฺถ ปสฺสทฺธิยญฺจ มาโน อาสเว วฑฺเฒติ, อสฺสทฺธิเยน จ ปมาทํ คจฺฉติ, ปมาเทน โอนมติ, อุนฺนฬภาวํ คจฺฉติ. วุตฺตญฺเจตํ ภควตา “อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา”ติ จตฺตาริ ตานิ อุปาทานานิ, ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ภวนฺติ. อิมานิ สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ เยน เหตุนา, เต อาสวา วฑฺฒนฺติ. เตสํ ปหีนตฺตา อาสวา ปหียนฺเต. ตตฺถ อปฺปมาเทน อสฺสทฺธิยํ ปหียติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหาเนน โอฬาริกตา ตสฺส ทฺเว ธมฺมา น สมโถ จ ภาวนา จ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. โย เตสํ อาสวานํ ขโย, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, อยํ อาวฏฺโฏ. (7)
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ น เอกํโส. กิํการณํ? ยสฺส อสฺสา นิวตฺตนา ยถาปิ เสกฺขานํ. ยถาวุตฺตํ ภควตา—
“กิญฺจาปิ เสกฺโข ปกเรยฺย ปาปํ,
กาเยน วาจาย อุท เจตสา วา;
อภพฺโพ หิ ตสฺส ปริคุหนาย,
อภพฺพตา ทิฏฺฐปทสฺส โหตี”ติ.
กิญฺจาปิ เตสํ นิวารณํ จิตฺตํ โหติ. อปิ ตุ อปฺปจฺจยา สมาเย จ เต นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วิภตฺติหาโร. (8)
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ ยสฺส เย ธมฺมา สพฺพํ อนวิวฏํ อติวสฺสิยติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ, อวคุณนฺตํ นาติวสฺสติ. อยํ ปริวตฺตโน หาโร. (9)
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร. ฉนฺนนฺติ อาวุตํ นิวุตํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ สญฺฉนฺนํ ปโรธํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ ยสฺส เต ธมฺมา ปพฺพชฺชิตา วิโนทํ นาธิวสฺสิตา วนฺติกตาติ, อยํ เววจโน หาโร. (10)
ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติ หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ กิเลสภาคิยปญฺญตฺตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ สธมฺมกิจฺจํ ยํ ปฏิปทา ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, ตสฺมา หิ ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ อนุสาสนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ นิทฺธานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, อยํ ปญฺญตฺติ หาโร. (11)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ ตโย กิเลสา ราโค โทโส โมโห, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ …เป… เต ปุรา ยถา นิทฺทิฏฺฐํ ขนฺธธาตุอายตเนสุ, อยํ โอตรโณ หาโร. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ ภาสติ โส อารมฺโภ นิยุตฺโต. (13)
อธิฏฺฐาโนติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํ. กิํการณํ? อิทํ หิ อติวสฺสตีติ อิมสฺส จ อติวสฺสติ เอวญฺจ อติวสฺสตีติ อยํ เวมตฺตตาย ยา สุณสาธารเณหิ ลกฺขเณหิ ปญฺญาปิยติ, สา เอกตฺตปญฺญตฺติ. (14)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? ยญฺจ ตํ อติวสฺสิยนฺติ, ตสฺส ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา อกุสลปสุเตว วาจกตฺตาภิรติ จ. อิเม ทฺเว อโยนิโสมนสิกาโร จ กุสลา ธมฺมา โวปสคฺคา จ, อิเม ทฺเว ปจฺจยา. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ฉนฺนมติวสฺสตีติ เวมติ ปสฺสตีติ ฉนฺนํ ยํ ปริคฺคหิตุํ ยํ อเทสิตุํ อปฺปสฺสุตํ ยํ กถํกถา วิภูเตน อกุสลมูเลน ยํ ตณฺหาย จ เต วฑฺฒติ โทสาติ สนฺนิตฺวา เต อปฺปสกฺขเยน สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน. ยํ ปุน ตถา เทสนา, ตเสฺสว อกุสลา ธมฺมา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตมาปชฺชติ ตสฺส สงฺขารา นิโรธา, อยํ สมาโรปโน. (16)
จตฺตาโร ปุคฺคลา ตโม ตมปรายโนติ …เป… ตตฺถ กตโม วุจฺจเต ตโม นาม? โย ตโม อนฺธกาโร, ยถา วุตฺตํ ภควตา “ยถา อนฺธกาเร ตสฺมิํ ภยานเก สกมฺปิธาตุปุริโส น ปสฺสติ, เอวเมว อญฺญาณโต ตโมปนนฺธกาโร ปาปกสกมฺมสวิปากํ น สทฺโธ โหติ”. อิติ เอวํ ลกฺขณตา อญฺญาณํ ตโม อวิชฺชา โมโห, เยน สตฺตา ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, อิติ วุจฺจติ ตโมติ. โส ติณฺณํ จกฺขูนํ ตโม มํสจกฺขุโน ทิพฺพจกฺขุโน ปญฺญาจกฺขุโน, อิเมสํ จกฺขูนํ อิธ ตโม นิทฺทิสิยติ อญฺญาณนฺติ. ตตฺถ กตมํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ? อถ นิสฺสเย ยํ ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ อปรนฺเต อญฺญาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ เหตุมฺหิ อญฺญาณํ ปจฺจยมฺหิ อญฺญาณํ ตสฺส อญฺญาณิโน สมาธิภูตสฺส เอโส นิสฺสนฺโท. ยํ น ชานาติ อิทํ เสวิตพฺพํ อิทํ น มนสิกาตพฺพนฺติ. โส เตน ตเมน นิทฺทิสิยติ ตโมปิ ยถา วุจฺจติ. มูโฬฺหติ เอวํ เจตนา. เตน ตเมน โส ปุคฺคโล วุจฺจติ. ตโมติ โส เตน ตเมน อสมูหเตน อสมุจฺฉินฺเนน ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนติ. ปรายโนเยว ธมฺโม มนสิกาตพฺโพ โส ตโม ทหติ อญฺญจิตฺตํ อุปฏฺฐเปติ. เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ. โส สุตมยาย ปญฺญาย สมนุปสฺสติ. (1)
ตตฺถ กตโม ตโม โชติปรายโน? โส เตน ปญฺญาวเสน อิริยติ เอวํ ตเสฺสว อิริยนฺตสฺส ปรายโน ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน. (2)
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน? ตตฺถ วุจฺจติ โชติ นาม ยํ ตสฺส เจ ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย จ ธมฺเม อนฺตมโส ญาณาโลโก, โส สุณธมฺโม ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, ตตฺถ วุจฺจเต, โยยํ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, โส ยทิ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ปฏิลภติ, โย นํ อกุสลโต จ นิวาเรติ ภาวิตกุสลตาว ภาวี นิโยเชตีติ. เอวญฺจ สทฺธมฺมํ เทเสติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภชิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภชิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. ปจฺจเต สญฺญาย ยถา สญฺญายติ สตินฺทฺริยานิ, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาเวตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. โส เต ธมฺเม สุสุยฺยติ, โสตํ โอทหติ, อญฺญํ จิตฺตํ อุปฏฺฐเปติ, เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ, โส สุตมยาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต โส เตน ปจฺจยวเสน อิริยติ เอวํ ตเสฺสว อิริยนฺติ ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน. (3)
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? โชติ นาม ยา ตเสฺสว ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย ธมฺมา อนฺตมโส ญาณาโลโก, โส ปุน ธมฺโม. กตมา อุจฺจเต? ปญฺญายโต ปณฺฑิโตติ วุจฺจเต, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพา. อิธ ปน ปาปมิตฺตสํเสวโน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสเล ธมฺเม อภิวฑฺเฒติ, กุสเล ธมฺเม ปชหติ. โส เตน ปมาเทน ปจฺจยสญฺญา อมนสิกตฺวา อสฺสติอสมฺปชญฺญํ อาเสวติ. ตยา โย ปฏิปกฺโข ตโม, โส ปวฑฺเฒติ. โส ตมาภิภูโต ปรายโน ตมปรโม เจว ภวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน. (4)
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน? ตตฺถ วุจฺจเต โสยํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺนิสฺสิโต ภวติ สกฺกา สํโยคี กุสลํ คเวสี, โส กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ, ปริปญฺหยติ— กิํ กุสลํ, กิํ อกุสลํ? กิํ สาวชฺชํ, กิํ อนวชฺชํ? กิํ เสวิตพฺพํ, กิํ น เสวิตพฺพํ? กิํ ภาวิตพฺพํ, กิํ น ภาวิตพฺพํ? กิํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, กิํ น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ? กิํ มนสิกาตพฺพํ, กิํ น มนสิกาตพฺพํ? กถํ สํกิเลโส โหติ, กถํ โวทานํ โหติ? กถํ ปวตฺติ โหติ, กถํ นิวตฺติ โหติ? กถํ พนฺโธ โหติ, กถํ โมกฺโข โหติ? กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหติ? โส เอตฺถ เทสิตํ ยถา อุปฏฺฐิตํ ตถา สมฺปฏิปชฺชนฺโต โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. เอวํ …เป… ยาว กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. โส เต ธมฺเม อธิปาฏิกงฺขาติ เอวํ ลกฺขณํ ญาณํ วิชฺชา อาโลกํ วฑฺเฒติ. โส ปุคฺคโล ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน? โย อกุสลํ ธมฺมํ ทีเปติ. ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทเสฺสติ, ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน? โส ตเมน อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทเสฺสติ. ตเมติ ยํ จกฺขุ กลฺยาณมิตฺตสฺส เยน อกุสเล ธมฺเม ปชหติ, กุสเล ธมฺเม อภิวฑฺฒติ.
ตตฺถ โย จ ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทเสฺสติ, ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต ตโม โชติปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? กุสลสฺส กมฺมวิปากํ ทเสฺสติ. ยํ จกฺขุ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปาปมิตฺตุปเสเวน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสลํ ธมฺมํ อภิวฑฺฒติ, ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทเสฺสติ. ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต โชติ ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน โส โชติตา ปภาตา ยาว ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทเสฺสติ. ตปฺปรโม เตนาห โชติ โชติปรายโน.
โชติตมปรายเนน ทส อกุสลานํ กมฺมานํ อุทยํ ทเสฺสติ. ตเมน ปุคฺคเลน อกุสลานํ กมฺมานํ วิปากํ ทเสฺสติ. น อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปากํ ทเสฺสติ. ตเมน อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ ทเสฺสติ. โชตินา อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ ทเสฺสติ. โชตินา ตมปรายเนน ทส อกุสลกมฺมปเถ ทเสฺสติ. โชตินา ปณีตตฺตํ ทเสฺสติ. ตเมน โชติปรายเนน อตปนียํ ธมฺมํ ทเสฺสติ. โชตินา ตมปรายเนน ตปนียํ ธมฺมํ ทเสฺสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตํ? ตตฺถ วุจฺจเต อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลากุสลา ธมฺมา เทสิตา. กุสลากุสลานญฺจ ธมฺมานํ วิปาโก เทสิโต. หีนปฺปณีตานญฺจ สตฺตานํ คติ นานาการณํ เทสิตํ. อยํ เทสนา หาโร. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? อกุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ฐิโต อกุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ฐิโต กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ วิจโย ยุตฺติ จ. (2–3)
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? โย ปุคฺคโล โชติ, โส ปจฺจเวกฺขณาย ปทฏฺฐานํ. โย ปุคฺคโล ตโม, โส ตมาทินฺนํ วานุปสฺสนาย ปทฏฺฐานนฺติ ทเสฺสติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาทสฺส ปทฏฺฐานํ ทเสฺสติ, ตโม อวิชฺชาย จ ทิฏฺฐิยา จ ปทฏฺฐานํ ทเสฺสติ. โชตินา ตมปรายเนน ปมาทสฺส จ ทิฏฺฐิยา จ ปทฏฺฐานํ ทเสฺสติ. อยํ ปทฏฺฐาโน. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ตเมน ตมปรายเนน ตโมติ อวิชฺชาย นิทฺทิฏฺฐาย สพฺพกิเลสธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. ตเมน โชติปรายเนน โชติวิชฺชาย นิทฺทิฏฺฐาย สพฺเพ โพธิปกฺขิยธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. โชติตมปรายเนน ปมาโท นิทฺทิฏฺโฐ โหติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาโท นิทฺทิฏฺโฐ โหติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา นีจกุลิโน, น เต อิมํ สุตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ. เย สตฺตา อุจฺจกุลิโน, เต อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภิโยฺยโส มตฺตาย กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺตีติ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. ภูมิยํ อุปเทโส. (6)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยา อวิชฺชาโต ปภูติ ตณฺหา, อยํ สมุทโย. โย ตโม ตมปรายโน, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ โชติ เยน สุตฺเตน ธมฺเมน ปญฺญาปิยติ, โส ธมฺโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํ. เตน อโมเหน ตีณิ กุสลมูลานิ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สคฺคสฺส ปทฏฺฐานํ. (7)
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? ตโม ตมปรายโนติ น เอกํเสน. กิํการณํ? อตฺถิ ตโม จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ กุสเลน โชตินา ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว. อตฺถิ โชติ จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ อกุสเลน ตเมน ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว ปริวตฺตนา ตเมสุ ปฏิปกฺโขติ โชตินา ตมปรายโน. (8–9)
ตตฺถ กตโม เววจโน? โย ตโม, โส เอวํ อตฺตพฺยาปาทาย ปฏิปนฺโน, โส อสฺสทฺธาย พาโล อกุสโล อพฺยตฺโต อนาทีนวทสฺสี. โย โชติ, โส อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน ปณฺฑิโต กุสโล พฺยตฺโต อาทีนวทสฺสี. อยํ เววจโน. (10)
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? โส ปุคฺคโล วิปากปญฺญตฺติยา ปญฺญาปิยติ, อกุสเล ปริยาทินฺนตา ปญฺญาปิยติ. โชติกุสลธมฺมุปปตฺติปญฺญตฺติยา ปญฺญาปิยติ กุสลธมฺมวิปากปญฺญตฺติยา จาติ. (11)
โอตรโณติ เย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยญฺจ ชรามรณํ ยา จ อวิชฺชา, ตํ ปทฏฺฐานํ, นิทฺเทเสน วิชฺชุปฺปาโท อวิชฺชานิโรโธ โย ยาว ชรามรณนิโรโธ, อิเม ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา. ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนญฺจ ปทฏฺฐานํ นิทฺเทเสน ธาตูสุ. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน? อิมสฺส สุตฺตสฺส เทสิตสฺส อารมฺโภ. (13)
อธิฏฺฐาโนติ ตโมติ ภควา พฺรวีติ, น เอกํ ปุคฺคลํ เทเสติ. ยาวตา สตฺตานํ คติ, ตตฺถ เย ทุจฺจริตธมฺเมน อุปปนฺนา, เต พหุลาธิวจเนน ตโม นิทฺทิสติ. ยา โชติ สพฺพสตฺเตสุ กุสลธมฺโมปปตฺติ สพฺพํ ตํ โชตีติ อภิลปติ อยเมกตา ปจฺจโย โยนิโสมนสิการปญฺญตฺติ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปุคฺคลานํ. (14)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? อกุสลสฺส ปาปมิตฺตตา ปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ. กุสลสฺส กลฺยาณมิตฺตตา ปจฺจโย, โยนิโส มนสิกาโร เหตุ. (15)
ตตฺถ กตมา สมาโรปนาติ? อิเธกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหตีติ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ ผเสฺสสุ, โส อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค. โชติ ปณีเตสุ กุสเลสุ อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค อุปปนฺโนติ. (16)
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ จ สุตฺตํ? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ คาถา. เกน การเณน ตํ พนฺธนํ ทฬฺหํ? จตูหิ การเณหิ อิสฺสริเยน สกฺกา โมเจตุํ ธเนน วา อญฺเญน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา. เยสุ จ อยํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อิทมสฺส เจตสิกพนฺธนํ. ตํ น สกฺกา อิสฺสริเยน วา ธเนน วา อญฺเญน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา โมเจตุํ. น จ ตตฺถ โกจิ อตฺถิ ปาฏิโภโค. อิมินา พนฺธนโต โมจยิตฺถาติ เทโว วา มนุโสฺส วา ตทิทํ พนฺธนํ ราคานุสเยน จ ฉสุ พาหิเรสุ จ อายตเนสุ พนฺธติ. รูเปสุ รูปตณฺหา พนฺธติ, ยาว ธมฺเมสุ ธมฺมตณฺหา. โย อิธ โลเก พนฺโธ ปรโลกสฺมิํ พนฺโธ นียติ. โส พนฺโธ ชายติ, พนฺโธ มียติ. พนฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. น สกฺกา โมเจตุํ อญฺญตฺร อริยมคฺเคน อิมญฺจ พนฺธนํ. มรณภาวญฺจ อุปปตฺติภาวญฺจ ภยโต วิทิตฺวา ฉนฺทราคํ ปชหติ. โส อิมํ ฉนฺทราคํ ปชหิตฺวา อติกฺกมติ. อยญฺจ โลโก อิโต ปรํ ทุติโย.
ตตฺถ ยํ พนฺธนาสงฺขารานํ ปหานํ อิทํ วุจฺจติ อุภเยสุ ฐาเนสุ วีริยํ, คนฺธปริวาโต สุมุนิ โนปลิมฺปติ. ตเถว ปริคฺคเหสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อวูโฬฺห สโลฺลติ ตเสฺสว ตณฺหาย ปหานํ ทเสฺสติ. อยํ ตณฺหามูลสฺส ปหานา วเร อปฺปมตฺโตติ กาโม ปมาทวตฺตติ ปหานาย เนกฺขมฺมาภิรโต อปฺปมาทวิหารี ภวติ. ตสฺส อาสยํ ปหานาย เนว อิมํ โลกํ อาสีสติ น ปรโลกํ. น อิธโลกํ นิสฺสิตํ, ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติ. นาปิ ปรโลกํ นิสฺสิตํ ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติ, เตน วุจฺจเต “นาสีสเต โลกมิมํ ปรํ โลกญฺจา”ติ. ยํ ตสฺส ปหานํ ตํ เฉทนํ อฏฺฐกวคฺคิเยสุ มุนิ นิทฺทิฏฺโฐ. โส อิธ วิโรโธ อฏฺฐกวคฺคิเยสุ นาสีสนํ อิธ อนาถา. ตถายํ ตณฺหาย ตสฺส ปริคฺคหสฺส วตฺถุกามสฺส เอกคาถาย เอเต สพฺเพ กามา ทสฺสิตา. เตน ภควา เทเสติ “เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายา”ติ. อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา นิทฺเทโส สํสนฺทนนิทฺเทโส จ สมยนิทฺเทโส จ, ยถา อยํ คาถา สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, เอวํ ตาย คาถาย สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ วิสชฺชนา. เอวํ คาถา สพฺพคาถาสุ พฺยากรเณสุ วา นิทฺทิฏฺฐํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมํ สุตฺตํ เกนาธิปฺปาเยน เทสิตํ. เย ราคจริตา สตฺตา, เต กาเม ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ทสวตฺถุกา กิเลสา อุตฺติณฺณา วนฺตา วิทิตา. กตเม ทสวิธาติ, กิเลสกามา จ โอรมฺภาคิเยาทฺธมฺภาคิยา จ สํโยชนา ทสวตฺถุกานิ อายตนานิ, อยํ วิจโย. (2)
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? เย สารตฺตา เต คาฬฺหพนฺธเนน พนฺธนฺติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. (3)
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ มมงฺการสฺส ปทฏฺฐานํ. อเปกฺขาติ อตีตวตฺถุสฺส สราคสฺส ปทฏฺฐานํ. เอตมฺปิ เฉตฺวาติ ภาวนาย ปทฏฺฐานํ. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สารตฺตจิตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ โย อหงฺกาเร วิสตฺโต มมงฺกาเร วิสตฺโต, โย ปุตฺตทาเร สารตฺโต. เขตฺตวตฺถุสฺมิํ สารตฺโต. อยํ ลกฺขโณ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย. เย นิพฺพาเนน ฉนฺทิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปุตฺตทาเร ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. (6)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? ยา ปุตฺตทาเร ตณฺหา, อยํ สมุทโย. เย อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เต เย จ พาหิเรสุ รูเปสุ รูปปริคฺคโห, อิทํ ทุกฺขํ, ยํ ตตฺถ เฉทนียํ, อยํ นิโรโธ. เยน ภิชฺชติ, อยํ มคฺโค. (7)
วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ. (8)
ปริวตฺตโนติ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐ. (9)
ตตฺถ กตโม เววจโน? นิทฺทิฏฺโฐ เววจโน. (10)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อตฺถิ ตณฺหา เอโก สตฺโต โอติณฺโณ ตปฺปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ. ยา ตตฺถ เวทนา, อยํ อวิชฺชา วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ คาถาย อารมฺโภ. (13)
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, น เวมตฺตตาย. จตฺตาโร ราคา กามราโค รูปราโค ภวราโค ทิฏฺฐิราโค จาติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา. (14)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? เยสํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ตสฺส สุภสญฺญา เหตุ, อนุพฺยญฺชนโส จ นิมิตฺตคฺคาหิตา ปจฺจโย. ยาย เต ฉินฺนานิ ตสฺส อสุภสญฺญา เหตุ, นิมิตฺตคฺคหณอนุพฺยญฺชนคฺคหณวิโนทนํ ปจฺจโย. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ สมฺมูฬฺหวิโธ ทุฏฺฐาติปิ เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺตีติ ตํ ปริญฺญาตตฺถํ ปริวชฺชิตตฺถํ ปชหิตา, อยํ สมาโรปโน. (16)
ยํ เจตสิกํ ยํ ปกปฺปิตํ วิตฺถาเรน ปจฺจโย, ยํ วา เจตสิกํ กายิกํ เจตสิกํ กมฺมํ. กิํการณา? เจตสิกา หิ เจตนา มโนกมฺมาติ วุจฺจเต, สา เจตนากมฺมํ, ยํ เจตสิกํ อิมํ กายิกญฺจ วาจสิกญฺจ อิมานิ ตีณิ กมฺมานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. กายกมฺมํ วจีกมฺมญฺจ ตานิ กุสลานิ ปิยํ กาเยน จ วาจาย จ อารภติ ปรามสติ, อยํ วุจฺจติ สีลพฺพตปรามาโส. สงฺกปฺปนา เต ติวิธา สงฺขารา ปุญฺญมยา อปุญฺญมยา อาเนญฺชมยา, ตปฺปจฺจยา วิญฺญาณํ เต อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา. ยา สุภสญฺญา สุขสญฺญา อตฺตสญฺญา จ. อิทํ เจตสิกํ. ยํ รูปูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺฐิตํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉติ, อยํ สงฺกปฺปนา, อิติ ยํ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ ฐิตํ ปฐมาภินิพฺพตฺติอารมฺมณวเสน อุปาทานํ, อิทํ วุจฺจติ เจตสิกนฺติ.
ตตฺถ ฐิตสฺส อรูปสฺส ยา นิกนฺติ อชฺโฌสานํ, อิทมฺปิ สกมฺปิตํ มนาปิเกสุ รูเปสุ ปิยรูปสาตรูเปสุ อาโภโค, อิทํ เจตสิกํ. ยํ เจเตติ สตฺเตสุ มนาปิเกสุ อภิชฺฌากายคนฺโถ ปฏิฆานุสเยสุ พฺยาปาทกายคนฺโถ สพฺเพ จตฺตาโร คนฺถา, อยํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ปฐมาภินิปาโต จิตฺตสฺส ยา เจตนา ยสฺส ตตฺถ อสฺสาทานุปสฺสิสฺส อเนกา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อรูปวติโย โหนฺติ. ปุคฺคโล ราคานุพนฺธิภูโต เตหิ กิเลสกาเมหิ ยถา กามกรณีโย, อยํ วุจฺจเต กาเมสุ ปกปฺปนา. เอวํ สพฺเพ จตฺตาโร โอฆา. ยํ เตหิ กาเมหิ สํยุตฺโต วิหรติ ภาวิโต อชฺโฌสนฺโน, อยํ เจตนา. ยสฺส ตถายํ อวีตราคสฺส อธิคตเปมสฺส ตสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ทุกฺขานุปริวตฺติตํ วิญฺญาณํ โหติ สริตสฺส วยธมฺมสมุปฺปาโท จิตฺตํ ปริยาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ปกปฺปิตนฺติ.
เอกเมกสฺส เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ วิญฺญาณสฺส ฐิติ ยา โหติ, สา จ ฐิติ ทฺวิธา อารมฺมณฏฺฐิติ จ อาหารฏฺฐิติ จ. ตตฺถ ยา อารมฺมณฏฺฐิติ, อยํ นามรูปสฺส ปจฺจโย. ยา อาหารฏฺฐิติ ยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติกา ฐิติ ยา จ โปโนภวิกา ฐิติ, อยํ วุจฺจติ อารมฺมณํ. ตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา ตสฺส วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณญฺจ เจเตติ, อถ จ ปุน ปตฺถยเต ยโต น โปโนภวิกา อนาคตวตฺถุมฺหิ, อยํ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐ. น เจเตติ น ปตฺถยติ อถ จ ทูเสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส. อสฺส ปุพฺเพ โหติ ตํ เจตสิกํ ตํ ปกปฺปิตํ อสมูหตํ ตปฺปจฺจยา, อยํ วิญฺญาณสฺส ฐิติ โหติ.
อถ วา ตสฺส อนุสยา อาวิภวนฺติ ตปฺปจฺจยา ตสฺส ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตติ. อถ วา นํ สํกิยเต อปฺเปตุ อาคาเร วา, สุขุมา วา สนฺติ วา น สํกิยเต กาเม ตํ เอวํ นิจฺเจสุปิ อาคาเรสุ ชาโต โหติ. ตํ นยติ ยํ โน กปฺเปตุํ เอวํ สงฺขารา เจติตา ปกปฺปิตา จ อารมฺมณภูตา โหนฺติ, ยา จ เจตนา ยา จ ปกปฺปนา ยญฺจ วตฺถุ นิพฺพตฺตํ, อุโภปิ เอเต อารมฺมณํ วิญฺญาณสฺส ตถา เจตนาย จ สงฺกปฺปนาย จ ปตฺถนาย จ ภูตา สตฺตา เจเตติ จ สงฺกปฺเปติ จ. ยํ คเวสนา น จ เจเตติ น จ สงฺกปฺเปติ. กตเม จ สตฺตา ภูตา? เย จ ตนุชาตอณฺฑชาปิ อณฺฑกา อนุภินฺนา สํเสทชา น จ สมฺภินฺนา อิเม ภูตา. กตเม สมฺภเวสิโน คพฺภคตา อณฺฑคตา สํสรนฺโต อิเม น เจเตติ น ปตฺเถติ น จ สงฺกปฺเปติ. อนุสเย น จ ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตีติ? เย ภูตา สตฺตา เย สมฺภเวสิโน, เต ถาวรา. เย วา สโต เจเตนฺติ ปตฺเถนฺติ จ เย ถาวรา. เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺเถนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. เย อริยปุคฺคลา เสกฺขา, ตตฺถ เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน ปุน อุปฺปชฺชนฺติ.
อปโร ปริยาโย. สุขุมา ปาณา ภูมิคตา อุทกคตา จกฺขุโน อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. พาหิกา สพฺเพ ภิกฺขู อภิมานิกา, เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺถยนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ, น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, น จ อนุเสนฺติ. อารมฺมณมฺเปตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา.
น จ เจเตตีติ ปริยุฏฺฐานสมุคฺฆาตํ ทเสฺสติ. น จ อนุเสตีติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ทเสฺสติ. น จ เจเตตีติ โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ ทเสฺสติ. น จ อนุเสตีติ สุขุมานํ กิเลสานํ ปหานํ ทเสฺสติ. น จ เจเตตีติ เยน ภูมิ จ น จ ปตฺถยนฺตีติ สกทาคามี อนาคามี, น จ อนุเสตีติ อรหํ, น จ เจเตตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทเสฺสติ, น จ ปตฺถยตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทเสฺสติ, น จ อนุสยตีติ ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทเสฺสติ, น จ เจเตตีติ อปุญฺญมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทเสฺสติ, น จ ปตฺถยตีติ ปุญฺญมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทเสฺสติ, น จ อนุเสตีติ อาเนญฺชมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทเสฺสติ, น จ เจเตตีติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, น จ ปตฺถยตีติ อญฺญินฺทฺริยํ, น จ อนุสยตีติ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ. น จ เจเตตีติ มุทุกา อินฺทฺริยภาวนา, น จ ปตฺถยตีติ มชฺไฌนฺทฺริยภาวนา, น จ อนุเสตีติ อธิมตฺตา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิ. (1)
ยญฺจ เจตยิตํ ยญฺจ ปกปฺปิตํ อตฺถิ เอตํ อารมฺมณํ จิตฺตํ ปติฏฺฐติ วิจินติ ยุชฺชติ. น จ เจเตตีติ น จ ปตฺถยตีติ อตฺถิ เอวํ อารมฺมณํ อนุสเย วิญฺญาณมิติ วิจินิยติ ยุชฺชติ น จ เจเตติ น จ ปตฺถยติ. อนุสยปฺปหานา วิญฺญาณฏฺฐิติํ น คเวสนฺติ, วิจิยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติวิจโย. (2–3)
ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? เจตนา ปริยุฏฺฐานํ เจตนาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. สงฺกปฺปนํ อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํ. อนุสโย ปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. เตสํ ฉนฺทราควินาสาย ภาวนา ภวราคสฺส ปหานํ. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ เจตสิกนฺติ เวทยิตํ ปกปฺปิตํ อุคฺคหิตํ วิญฺญาตํ ตพฺพิญฺญาณํ อารมฺมณมฺปิ ปจฺจโยปิ. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปุนพฺภวํ น อิจฺฉนฺติ, เต น เจตยิสฺสนฺติ น จ ปตฺถยิสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย. (6)
อาวฏฺโฏติ ยา จ เจตนา ปตฺถนา จ อนุสโย จ วิญฺญาณฏฺฐิติปหานา จ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. (7)
วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ. (8)
ปริวตฺตนา ปน ปฏิปกฺขํ สุตฺตํ. (9)
ตตฺถ กตโม เววจโน? เจตนา รูปสญฺเจตนา ยาว ธมฺมสญฺเจตนา. โย อนุสโย, เต สตฺต อนุสยา. (10)
ปญฺญตฺตีติ เจตนาปริยุฏฺฐานํ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. สงฺกปฺปนํ อุปาทานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. อนุสโย เหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต. วิญฺญาณฏฺฐิติ อุปปตฺติเหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. เจตนา สงฺกปฺปนา อนุสโย สมุจฺเฉโท ฉนฺทราควินยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต. ปฐเม เกจิ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิทปฺปจฺจยตาย มชฺฌปญฺญตฺติ. (11)
โอตรโณติ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ มชฺฌิมเกหิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. (12)
โสธโนติ สุตฺเต สุตฺตสฺส อารมฺโภ. (13)
อธิฏฺฐาโนติ ยญฺเจตยิตํ สพฺพํ อธิฏฺฐาเนน เอกตฺตาย ปญฺญตฺตํ. สงฺกปฺปิตนฺติ อุปาทาเนกตฺตาย ปญฺญตฺตํ. วิญฺญาณํ เอกตฺตาย ปญฺญตฺตํ. (14)
ปริกฺขาโรติ สุภญฺจ อารมฺมณํ อโยนิโส มนสิกาโร เจตนา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐาโน ธมฺโม อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. ตสฺส มนสิกาโร เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อิทํ สุตฺตํ สญฺญิตํ ตตฺถ เจเตติ วิสชฺชนา อิติ นิทฺทิสิตพฺพา. ตสฺส ทิฏฺฐิยา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน. (16)
อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ? อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ยาว เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ. สํกิเลสภาคิยํ อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, ยา ตา ปน ตณฺหา ปหียนฺติ, ภวํ นาภินนฺทตีติ นิพฺเพธสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทาย ปุนพฺภโว น โหติ. อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อเสกฺขภาคิยํ.
ตตฺถ สนฺตาปชาโตติ ราคโช สนฺตาโป โทสโช โมหโชติ. เตสํ สตฺตานํ ฐานํ ทเสฺสติ. โลโก สนฺตาปชาโตติ ผโสฺส ติวิโธ สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขเวทนีโย ผโสฺส ราคสนฺตาโป, ทุกฺขเวทนีโย โทสสนฺตาโป, อทุกฺขมสุขเวทนีโย โมหสนฺตาโป. ยถา จ ภควา อาห ปฐมกสฺส วลาหกสฺส โคมคฺเค เยหิ คหปติปุตฺต ราคเชหิ โทสเชหิ โมหเชหิ สนฺตาเปหิ ทุกฺขํ สุปติ, เต มม สนฺตาปา น สนฺติ.
โรคํ วทติ อตฺตโตติ เตหิ สนฺตาเปหิ สนฺตาปิโต ติวิธํ วิปลฺลาสํ ปฏิลภติ สญฺญาวิปลฺลาสํ จิตฺตวิปลฺลาสํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาสํ. ตตฺถ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส. ทุกฺเข สุขนฺติ จิตฺตวิปลฺลาโส. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส.
ยถา จิตฺตสฺส วิปลฺลาโส สญฺญาทิฏฺฐิเต ติวิธา วิตกฺกา— จิตฺตวิตกฺโก วิปลฺลาโส สญฺญาวิตกฺโก วิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิตกฺโก วิปลฺลาโสปิ. ตตฺถ อวิชฺชา วิปลฺลาโส โคจรา คติปเตยฺยภูมิ, ยถา หิ ตํ สญฺชานาติ ยถา วิชานาติ ยถา สญฺชานาติ จ วิชานาติ จ. ยถา ขนฺติ เจเตติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา สตฺตา เยหิ จตุพฺพิธํ อตฺตภาววตฺถุํ โรคภูตํ คณฺฑภูตํ “อตฺตา”ติ วทนฺติ. โรคํ วทติ อตฺตโตติ อยํ อาวฏฺโฏ. เยน เยน หิ มญฺญติ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ สุภนฺติ มญฺญติ น ตถา โหติ. เอวํ สุขนฺติ นิจฺจํ อตฺตาติ โส อญฺญถา ภวเมว สนฺตํ อนาคตํ ภวํ ปตฺถยติ, เตน วุจฺจติ “ภวราโค”ติ. ภวเมวาภินนฺทติ, ยํ อภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺเธ นิทฺทิสิยติ. ยญฺจ ตปฺปจฺจยา โสกปริเทวทุกฺขํ ตสฺส หิ ภาเวสฺสติ. เอตฺตาวตา สํกิเลโส โหติ. ปหานตฺถํ โข ปน พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. ติณฺณํ สนฺตาปานํ ฉนฺทราควินโย โหติ.
อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ ภวตีติ เย ภวเมวาภินนฺทนฺติ ยสฺส ภาเวสฺสติ, ตํ ทุกฺขํ ตสฺส ทุกฺขสฺส ปหานมาห. สพฺพโส อุปาทานญฺจ ยํ นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ จตฺตาโร วิปลฺลาสา ยถา นิทฺทิฏฺเฐาปาทานมาห. ตสฺส ปฐโม วิปลฺลาโส กามุปาทานํ, ทุติยํ ทิฏฺฐุปาทานํ, ตติยํ สีลพฺพตุปาทานํ, จตุตฺถํ อตฺตวาทุปาทานํ, เตสํ โย ขโย นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว อุปธิ นิทานํ ทุกฺขนิโรธมาห. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต วิภวตณฺหา น โหติ. วิภวํ นาภินนฺทตีติ ทสฺสนภูมิํ มนฺเตติ สพฺพโส ตณฺหกฺขยํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว วิมุตฺติโย กเถติ ราควิราคญฺจ อวิชฺชาวิราคญฺจ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ. อยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ยตฺถ ปริฬาเหติ ตสฺส ปริฑยฺหนฺตสฺส โส ยถาภูตํ นตฺถิ นิพฺพินฺทติ จ, อยํ วิจโย จ ยุตฺติ จ. (2–3)
ปทฏฺฐาโน ราคโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํ. โทสโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํ. โมหโช ปริฬาโห อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํ. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ผสฺสปเรโต เวทนาปเรโต สญฺญาปเรโตปิ สงฺขารปเรโตปิ เยน เยน มญฺญติ ยทิ สุภนิมิตฺเตน ยทิ สุขนิมิตฺเตน ยทิ นิจฺจนิมิตฺเตน ยทิ อตฺตนิมิตฺเตน อสุเภ สุภนฺติ มญฺญติ, เอวํ สพฺพํ ราคเช ปริฬาเห วุตฺเต จตฺตาโร ปริฬาหา วุตฺตา ภวนฺติ. ราคโช โทสโช โมหโช ทิฏฺฐิโช จ ราคํ วทามีติ อตฺตโต วทติ. สพฺพานิ ปนฺนรส ปทานิ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปริฬาเหน น อจฺฉนฺติ เต ภวํ นาภินนฺทนฺติ. เย ภวํ นาภินนฺทนฺติ, เต ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ. อยํ อธิปฺปาโย. (6)
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? สํกิเลสภาคิเยน ทุกฺขญฺจ สมุทยญฺจ นิทฺทิสติ. นิพฺเพธภาคิเยน มคฺคญฺจ นิโรธญฺจ. (7)
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สนฺตาปชาโต โรคชาโต โรคํ วทติ อตฺตโต ตํ น เอกํเสน โหติ อมนสิการา สนฺตาปชาโต โข น จ โรคํ อตฺตโต วทติ. (8)
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน? ปกฺขปฏิปกฺขนิทสฺสนตฺถํ ภูมิ ปริวตฺตนาย. (9)
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? โรคญฺจ อตฺตโต วทติ สลฺลํ อตฺตโต วทติ. ปนฺนรส ปทานิ สพฺพานิ วตฺตพฺพานิ. (10)
ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? สนฺตาปชาโตติ โทมนสฺสปทฏฺฐานํ. สพฺเพ วจนปญฺญตฺติยา ปญฺญเปติ. โรคํ วทติ อตฺตโต วิปลฺลาโส สํกิเลสปญฺญตฺติยา ปญฺญเปติ. ยํ นาภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ วิปลฺลาสนิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา. (11)
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สนฺตาปชาโตติ ตีณิ อกุสลมูลานิ, เต สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ. อินฺทฺริเยสุ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยญฺจ ปทฏฺฐานํ. (12)
ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ สุตฺตสฺส อารมฺโภ. (13)
ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? ปริฬาโหติ เย สตฺตา โลกา เอกตฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา. (14)
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? สนฺตาปชาโตติ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ, วิปลฺลาสญฺจ ปจฺจโย. ตตฺถ ทฺวีหิ ธมฺเมหิ อตฺตา อภินิวิฏฺฐา จิตฺตญฺจ เจตสิกญฺจ ธมฺเม อุภยานิ ตสฺส วิปรีเตน ปรามสโต. อปโร ปริยาโย, เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ อตฺตสญฺญา อนตฺตสญฺญา สมุคฺฆาเตติ. อปโร ปริยาโย. อนิจฺจสญฺญา เจตสิเกสุ ธมฺเมสุ, น ตุ อตฺตสญฺญา. อิทํ วุจฺจติ จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิญฺญาณนฺติ วา อิทํ ทีฆรตฺตํ อพฺภุคฺคตํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ. ตตฺถ เจตสิกา ธมฺมานุปสฺสนา เอสาปิ ธมฺมสญฺญา. ตสฺส โก เหตุ, โก ปจฺจโย? อหํกาโร เหตุ, มมงฺกาโร ปจฺจโย. (15)
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อกุสลํ มนฺเตติ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ยาว ชรามรณนฺติ, อยํ สมาโรปโน.
เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ อกุสลมูลานํ ปหานํ. ตตฺถ อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชานิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ, อยํ สมาโรปโน. (16)
จตฺตาโร ปุคฺคลา— อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี ฐิตตฺโต, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ.
ตตฺถ โย อนุโสตคามี อยํ กาเม เสวติ. ปาปญฺจ กมฺมํ กโรติ ยาว กาเม ปฏิเสวติ. อิทํ โลโภ อกุสลมูลํ, โสเยว ตณฺหา, โส เตหิ กาเมหิ วุยฺหติ อนุโสตคามีติ วุจฺจติ. โย ปุคฺคโล ตาหิ คมิโต ตปฺปจฺจยา ตสฺส เหตุ อกุสลกมฺมํ กโรติ กาเยน จ วาจาย จ, อยํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ กโรตีติ. ตสฺส ตีณิ โสตานิ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส. อิเมหิ ตีหิ โสเตหิ ติวิธธาตุยํ อุปฺปชฺชติ กามธาตุยํ รูปธาตุยํ อรูปธาตุยํ. เตน ปฏิปกฺเขน โย กาเม น ปฏิเสวติ. โย สีลวตํ น ปรามสติ. โย สกฺกายทิฏฺฐีนํ ปหานาย กาเมสุ ยถาภูตํ อาทีนวํ ปสฺสติ. เยน จ เต ธมฺเม ปฏิเสวติ. ยญฺจ ตปฺปจฺจยา ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ อรหํ กิร. ตตฺถ อรหํ ตสฺส ปารงฺคโต โหติ, ปารงฺคตสฺส ถเล ติฏฺฐติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อนุโสตคามินีติ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานํ สํโยชนานํ อปฺปหานมาห. ปฏิโสตคามินีติ ผเล ทิฏฺเฐกฏฺฐานญฺจ กิเลสานํ ปหานมาห, ฐิตตฺเตน ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานมาห. ตตฺถ อนุโสตคามินา มคฺครูปิมาห. ปฏิโสตคามินา ฐิตตฺเตน จ มคฺคมิติมาห. ปารงฺคเตน สาวกา อเสกฺขา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา จ วุตฺตา. อนุโสตคามินา สกฺกายสมุทยคามินิํ ปฏิปทมาห. ปฏิโสตคามินา ฐิตตฺเตน สกฺกายนิโรธคามินิํ ปฏิปทมาห. ปารงฺคเตน ทส อเสกฺขา อรหนฺตา ธมฺมา วุตฺตา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมสฺมิํ หิ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. เตธาตุกโลกสมติกฺกมนญฺจ. (1)
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปํ กเรยฺยาติ โย จ กาเม น ปฏิเสวติ โส ปาปกมฺมํ น กเรยฺยาติ โย จ อิเมหิ ทฺวีหิ ภูมีหิ อุตฺติณฺโณ ปารงฺคโตติ ยา วีมํสา อยํ วิจโย. (2)
ยุตฺตีติ ยุชฺชติ สุตฺเตสุ, นายุชฺชตีติ ยา วีมํสาย, อยํ ยุตฺติ. (3)
ปทฏฺฐาโนติ อนุโสตคามินา สตฺตนฺนํ สํโยชนานํ ปทฏฺฐานํ. อกุสลสฺส กิริยา อกุสลสฺส มูลานํ ปทฏฺฐานํ. ปฏิโสตคามินา ยถาภูตทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํ. ฐิตตฺเตน อสํหาริยาย ปทฏฺฐานํ. ปารงฺคโตติ กทาจิ ภูมิยา ปทฏฺฐานํ. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? โย อนุโสตํ คจฺฉติ ตณฺหาวเสน. สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ วเสน คจฺฉติ. โย ปฏิโสตํ วายมติ. ตณฺหาย สพฺเพสมฺปิ โส กิเลสานํ วายมติ ปฏิโสตํ. โย อตฺตนา ฐิโต กาเยนปิ โส ฐิโต วาจาจิตฺเตนปิ โส ฐิโต. อยํ ลกฺขโณ หาโร. (5)
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อนุโสตคามินิยา ปฏิปทาย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ปฏิโสตํ วายมิสฺสนฺตีติ ยาว กทาจิ ภูมิยํ, อยํ อธิปฺปาโย. (6)
อาวฏฺโฏติ อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สุตฺตานิ เทสิตานิ. (7)
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปญฺจ กมฺมํ กโรติ. โส อนุโสตคามีติ น เอกํเสน โสตาปนฺโนปิ กาเม ปฏิเสวติ. ตํ ภาคิยญฺจ ปาปกมฺมํ กโรติ. กิญฺจาปิ เสกฺโขปิ กเรยฺย ปาปํ ยถา สุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐ น จ โส อนุโสตคามี, อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. น จ กาเม ปฏิเสวติ น จ ปาปกมฺมํ กโรติ ปฏิโสตคามี น จ เอกํเสน สพฺเพ พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค น จ กาเม ปฏิเสวติ, เตน จ ปาปกมฺมํ กโรติ อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี, อยํ วิภตฺติ. (8)
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? นิทฺทิฏฺโฐ ปฏิปกฺโข. (9)
เววจโนติ กาเมสุ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิ รูปสทฺทคนฺธรสผสฺสปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริสญฺจ ปริคฺคหา. (10)
ปญฺญตฺตีติ สพฺเพ ปุถุชฺชนา เอกตฺตาย ปญฺญตฺตา. อนุโสตคามีติ กิเลสสมุทาจารปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. เย ปน เสกฺขา ปุคฺคลา, เต นิพฺพานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. เย ปน อนาคามี, เต อสํหาริย ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, อยํ ปญฺญตฺติ. (11)
โอตรโณติ โย อนุโสตคามี, โส ทุกฺขํ. เย ตสฺส ธมฺมา, เต ทุกฺขสฺส สมุทโย. ยํ รูปํ, อยํ รูปกฺขนฺโธ, เอวํ ปญฺจปิ ขนฺธา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, เต กิเลสา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ อินฺทฺริเยสุ จ ปญฺญตฺตา. (12)
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ, โส อารมฺโภ สพฺโพ สุทฺโธ. (13)
อธิฏฺฐาโนติ ปฏิโสตคามินา สพฺเพ โสตาปนฺนา เอกตฺเตน วา นิทฺทิฏฺฐา ราคานุสยปฏิโสตคามิโน เสกฺขาว มคฺโค จ เสกฺโข จ ปุคฺคโล ฐิตตฺโตติ.
วีตราโค เอกตฺตาย ปญฺญตฺโต. ปารงฺคโตติ สพฺเพ อรหนฺโต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา จ เอกตฺตาย ปญฺญตฺตา. (14)
ปริกฺขาโรติ อนุโสตคามิโน ปาปมิตฺตปจฺจโย กามปริยุฏฺฐานํ เหตุ. ปฏิโสตคามิโน ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา จ ยาว สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายทิฏฺฐิ, ตสฺส ปฏิลทฺธมคฺโค เหตุ อารมฺโภ ปจฺจโย กายิโก เจตสิกสฺส โกฏฺฐาโส จ. (15)
สมาโรปโนติ วิภตฺติ อิทํ สุตฺตํ นตฺถิ สมาโรปนาย ภูมิ. (16)
ปญฺจานิสํสา โสตานุคตานํ ธมฺมานํ ยาว ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธานํ สุตฺตํ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. ยุญฺชโต ฆเฏนฺตสฺส วายมโต คิลาโน มรณกาเล เทวภูโต ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ. โสตานุคตาติ สทฺธมฺมสฺสวเนน กตํ โหติ. น จ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย ตสฺส จิตฺตํ ตสิตํ โหติ, น จ อนิพฺพิทฺธตฺตํ, อิทํ จ สุตฺตํ ปญฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ, สทฺธานุสาริโน มุทินฺทฺริยสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส จ ธมฺมานุสาริโน ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทินฺทฺริยสฺส จ. โย ปน โมหจริโต ปุคฺคโล น สกฺโกติ ยุญฺชิตุํ ฆฏิตุํ วายมิตุํ ยถาภูตํ ยถาสมาธิกา วิมุตฺติ ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺตํ ผลํ ทเสฺสติ. สาธุ ปริหายติ ปโร ตํ ทุยฺหติ, โน ตุ สุขอวิปากินี ภวติ. ตสฺส ทิฏฺเฐเยว จ ธมฺเม อุปปชฺชอปราปริยเวทนียํ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี ตสฺส ยทิ โสตานุคตา ธมฺมา โหนฺติ โส ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติ. โย ธมฺมานุสารี มุทินฺทฺริโย, โส คิลาโน ปาปุณาติ. โย สทฺธานุสารี ติกฺขินฺทฺริโย, โส มรณกาลสมเย ปาปุณาติ. โย มุทินฺทฺริโย, โส เทวภูโต ปาปุณาติ. ยทา เทวภูโต น ปาปุณาติ, น โส เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ. โย โสตานุคเตสุ ยุญฺชติ ฆเฏติ วายมติ, โส ปุพฺพาปนฺเนน วิเสสํ สญฺชานาติ, สญฺชานนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน คิลานสฺส มนสิกาโร โหติ, ตตฺถ ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปนสฺส มรณกาเล สํวิคฺโค โหติ, ตตฺถ ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน น กตฺถจิ สํเวโค โหติ, ตสฺส เทวภูตสฺส สุขิโน ธมฺมภูตา ปาทา เอวํ อวิลปติ. โส เอวํ ชานาติ “อยํ โส ธมฺมวินโย ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา พฺรหฺมจริยํ จริมฺหา”ติ. อถ เทวภูโต ปาปุณาติ. ทิพฺเพสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ อชฺโฌสิโต โหติ ปมาทวิหารี, โส เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ.
ยา ปรโตโฆเสน วจสา สุปริจิตา, อยํ สุตมยี ปญฺญา. เย ปน ธมฺมา โหนฺติ มนสา อนุเปกฺขิตา, อยํ จินฺตามยี ปญฺญา. ยํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, อยํ ภาวนามยี ปญฺญา. ยํ โสตานุคตา วจสา ปริจิตา โหนฺติ, โส จ ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม ปรินิพฺพายี, อยํ อรหํ ปุคฺคโล. โย อุปปชฺชติ เทวภูโต ปาปุณาติ, ตตฺถ จ ปรินิพฺพายติ, อยํ อนาคามี. โย เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ, อยํ ปุพฺพโยคสมฺภารสมฺภูโต ปุคฺคโล.
โสตานุคตา ธมฺมาติ ปฐมํ วิมุตฺตายตนํ, วจสา ปริจิตาติ ทุติยํ ตติยญฺจ วิมุตฺตายตนํ, มนสา อนุเปกฺขิตาติ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ปญฺจมํ วิมุตฺตายตนํ.
โสตานุคตาย วิมุตฺติยา วจสา ยา วาจา สุปฺปฏิวิทฺธา อนุปุพฺพธมฺมสฺส โสเตน สุตฺวา สีลกฺขนฺเธ ปริปูเรติ, มนสา อนุเปกฺขิตา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
โสตานุคตา ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปฐมํ สทฺธาปทานํ มนสา อนุเปกฺขิตาติ ปฏิสลฺลานพหุโล วิหรติ, วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ทุติยํ สทฺธาปทานํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อนาสวา เจโตวิมุตฺติยา นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. อิทํ ตติยํ สทฺธาปทานํ.
โสตานุคตา ธมฺมาติ เสกฺขํ สตฺถา ทเสฺสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อรหตฺตํ สตฺถา ทเสฺสติ. ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สตฺถา ทเสฺสติ.
โสตานุคตา ธมฺมาติ กามานํ นิสฺสรณํ ทเสฺสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ รูปธาตุยา นิสฺสรณํ ทเสฺสติ. ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ เตธาตุกานํ นิสฺสรณํ ทเสฺสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ตโย เอสนา เทสิตา โสตานุคเตหิ ธมฺเมหิ วจสา ปริจิเตหิ กาเมสนาย สมถมคฺโค. ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธหิ พฺรหฺมจริเยสนาย สมถมคฺโค.
วิจโยติ ยถา สุตฺตํ มนสิกโรนฺโต วิจินนฺโต สุตมยิปญฺญํ ปฏิลภติ. ยถา จ โส มนสิกโรตีติ ยถา สุตธมฺมา ตทา จินฺตามยิปญฺญํ ปฏิลภติ. ยถา ทิฏฺเฐว ธมฺเม มนสิกโรติ ตทา ภาวนามยิปญฺญํ ปฏิลภติ. อยํ วิจโย.
สุเตน สุตมยิปญฺญํ ปฏิลภติ. จินฺตาย จินฺตามยิปญฺญํ ภาวนาย ภาวนามยิปญฺญํ ปฏิลภติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺฐาโนติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺฐานํ. วจสา ปริจิตาติ ยุญฺชนาย ปทฏฺฐานํ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ ธมฺมานุธมฺมาย วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานํ. ทิฏฺฐิยา อนุเปกฺขิตาติ ปญฺญายปิ อนุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยาปิ อนุเปกฺขิตา.
จตุพฺยูโหติ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคตา เตหิ… .
ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลํ อนุปาทิเสสญฺจ นิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ, ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ มนฺเตติ. สีเลน มชฺฌิมานํ, ปญฺญาย สุขุมกิเลสานํ มนฺเตติ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตา จ ภูมิ.
“ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ,
สํยมโต เวรํ น จียติ”.
กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลมาห.
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโตติ ตีหิ ปเทหิ โลกิกํ กุสลมูลํ วุตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรํ กุสลมูลํ วุตฺตํ.
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมิํ มนฺเตติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิํ มนฺเตติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ วุตฺตา.
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ มคฺคนิยา ปฏิปทา วุตฺตา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติ.
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ มคฺคกถํ โลกิกานํ ธมฺมานํ เทสนมาห. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนายปิ ปฏิวิทฺธา.
ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ปาณานํ อภยทาเนน ปาณาติปาตา เวรมณิสตฺตานํ อภยํ เทติ. เอวํ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ กาตพฺพานิ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สํยมโต ปาริปูริํ คจฺฉติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว วิมุตฺติโย. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปญฺจกามคุณา, มานุสฺสกา จ. ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโส. ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ, กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย เทสิตา โสปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จ. อยํ เทสนา. (1)
วิจโยติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ อิมินา ปฐเมน ปเทน ทานมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. เตนสฺส อานนฺตริยานํ กุสลานํ ธมฺมานํ. ทุติเยน ปเทน… ยนฺติ, นิยฺยานิกํ สาสนนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. (2–6)
อสฺสวเนน จ อมนสิกาเรน จ อปฺปฏิเวเธน จ สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. สวเนน จ มนสิกาเรน จ ปฏิเวเธน จ สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. อยํ อาวฏฺโฏ. (7)
วิภตฺตีติ เอกํสพฺยากรณีโย. นตฺถิ ตตฺถ วิภตฺติยา ภูมิ. ปริวตฺตนาติ เย ปญฺจานิสํสา, เต ปญฺจาทินา ปฏิปกฺเขน เตเนว ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาปุณาติ, ตํ อุปปชฺชมานา อปโร ปริยาโย. (8)
เววจนนฺติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐมฺปิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิญฺญตฺตมฺปิ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธมฺปิ วิภาวิตมฺปิ. (9)
ปญฺญตฺตีติ โสตานุคตาธมฺมาติ เทสนา อวิชฺชาปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. มนสิกาโร ปาโมชฺชปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมาปิ อานิสํสปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. (11)
โอตรโณติ ติโสฺส ปญฺญา วจสา ปริจิเตสุ สุตมยี ปญฺญา มนสา อนุเปกฺขิเตสุ จินฺตามยี ปญฺญา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาสุ ภาวนามยี ปญฺญา. อิมานิ อริยสจฺจานิ อินฺทฺริยานิ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อินฺทฺริเยสุ ตีณิ อินฺทฺริยานิ, อายตเนสุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา ธาตูสุ ธมฺมธาตุปริยาปนฺนาติ. (12)
โสธโนติ โย อารมฺโภ สุตฺตสฺส ปเวโส นิยุตฺโต. (13)
อธิฏฺฐาโนติ ปญฺจานิสํสาติ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา อานิสํสา โสตา อนุคตาติ เวมตฺตตาย อริยโวหาโร ปญฺญตฺโต, ธมฺเม จ สวนนฺติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํ. (14)
ปริกฺขาโรติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปยิรุปาสนา ปจฺจโย, สทฺธา เหตุ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อตฺถปฺปฏิสํเวทิตา ปจฺจโย, ธมฺมปฺปฏิสํเวทิตา เหตุ, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ มนสิกาโร จ ปจฺจโย, สุตมยี จินฺตามยี ปญฺญา เหตุ. (15)
สมาโรปโนติ วิภตฺตํ สุตฺตํ อปโร ปริยาโย นิพฺพตฺติ พเล นตฺถิ. ตตฺถ สมาโรปนาย ภูมิ. (16)
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ? ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา. ททโตติ ทานมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ปหานมาห. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ฉนฺทราควินยมาหาติ. ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา อโลโภ กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทตาย สทา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ญาณุปฺปาทา อญฺญาณนิโรโธ. จตุตฺถปเทน ราคโทสโมหกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติโมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ, อยํ วิจโย. (1–2)
ยุตฺตีติ ทาเน ฐิโต อุภยํ หิ ปริปูเรติ. มจฺฉริยญฺจ ปชหติ. ปุญฺญญฺจ ปวฑฺฒติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. (3)
ปทฏฺฐานนฺติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปญฺญาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ สจฺจาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ. อยํ ปทฏฺฐาโน. (4)
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ สํยมโต เวรํ น จียติ. ททโตปิ เวรํ น กริยาติ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต รูปกฺขยาปิ เวทนกฺขยาปิ, เยน รูเปน ทิฏฺฐํ, เตน ตถาคโต ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปยฺย รูปสฺส ขยา วิราคนิโรธาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธา. (5)
จตุพฺยูโห อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคานํ ปตฺถยิสฺสนฺติ? เต ทานํ ทสฺสนฺติ ปริสฺสยปหานาย, เย อเวราภิฉนฺทกา, เต ปญฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติ, เย กุสลาภิฉนฺทกา, เต อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ อฏฺฐนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ปหานาย. เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโย. (6)
อาวฏฺโฏติ ยญฺจ อททโต มจฺฉริยํ ยญฺจ อสํยมโต เวรํ ยญฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ทุกฺขนิทฺเทโส น สมุทโย. อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ กุสเลน อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. เตสํ ปจฺจโย อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโค. เตสํ ราคโทสโมหานํ ขยา, อยํ นิโรโธ. (7)
วิภตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ น เอกํเสน โย ราชทณฺฑภเยน เทติ, โย จ อกปฺปิยสฺส ปริโภเคน สีลวนฺเตสุ เทติ, น ตสฺส ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ โส เจตํ ทานํ อกุสเลน เทติ, ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ อปุญฺญมยํ ปวฑฺฒติ, น ปุญฺญํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ น เอกํเสน กิํการณํ ยญฺจ โย ปทํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ปสฺสติ ยทิ มม ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺย …เป… น เตน สํยเมน เวรํ น กโรติ. โย ตุ เอวํ สมาทิยติ ปาณาติปาตสฺส ปาปโก วิปาโกติ, ทิฏฺเฐ เยว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส เหตุโต อารติ. อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติ. (8)
ปริวตฺตนาติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ อททโต ปุญฺญํ น ปวฑฺฒติ. ยํ ทานมยํ, ตํ สํยมโต เวรํ น จียติ, อสํยมโต เวรํ กรียติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ อกุสโล น ชหาติ. ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโตติ ทูตํ เปเสตฺวา ปณีตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสามิ, โส สยเมว ปน มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต อเมฺหหิ จ สนฺถาคารสาลา การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปมาติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิํสุ. เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมิํสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺถาคาเร จิตฺตกมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติ. พุทฺธา นาม อรญฺญชฺฌาสยา อรญฺญารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วาติ ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุ. อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคิตุกามา เยน สนฺถาคารํ, เตนุปสงฺกมิํสุ. สพฺพสนฺถรินฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ เอวํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ. เอตฺถ ปน เต มลฺลราชาโน สนฺถาคารํ ปฏิชคฺคิตฺวา นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา สุวณฺณฆฏิกทลิโย จ ฐปาเปตฺวา สกลนครํ ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ขีรปเก ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภชาเปตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มากริ, อชฺช เอกรตฺติํ สตฺถา อนฺโตคาเมว วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตีติ เภริํ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑกทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ. ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา, ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนญฺเจว อุปาสกานญฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน อติวิย วิโรจติ. สมนฺตปาสาทิโก สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติ. ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา เหฏฺฐา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณรสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ ฐานํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิตณฺฑมานา วิธาวนฺติ, สพฺเพ ทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจมานา วิย ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วิย เวรมฺภวาตสมุฏฺฐิตกิํสุกกิํสุการกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปกสนฺตํ อสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภา ทฺวตฺติํสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ วิกสิตมิว ปทุมวนํ สพฺพผาลิผุโลฺล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก ปฏิปาฏิยา ฐปิตานํ ทฺวตฺติํสจนฺทานํ ทฺวตฺติํสสูริยานํ ทฺวตฺติํสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺติํสเทวราชานํ ทฺวตฺติํสมหาพฺรหฺมานํ นิพฺพุโต อเสกฺขสฺส นตฺถิ นิพฺพุติ. (9)
เววจนนฺติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, อนุโมทโตปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ. จิตฺตสฺส สมาทหโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ. (10)
ปญฺญตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, อโลภสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทสสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมหสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. (11)
โอตรโณติ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ สํยเมน สีลกฺขนฺโธ. โอติณฺโณ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ สํวโร, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธ. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ. (12)
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ โส อารมฺโภ สุทฺโธ. (13)
อธิฏฺฐาโน ทานนฺติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํ. จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ, อฏฺฐ ทานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ, อยํ เวมตฺตตา. น จ ททโต เอกตฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ขนฺตี อนวชฺชนฺติ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โรธวีริยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา. (14)
ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย, อโลโภ เหตุ. สํยมโต โยนิโส มนสิกาโร เหตุ, ปริจฺจาโค ปจฺจโย. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ยถาภูตทสฺสนํ ปจฺจโย, ญาณปฺปฏิลาโภ เหตุ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร มคฺโค จ เหตุ จ ปจฺจโย จ. (15)
สมาโรปโนติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา ตสฺส สีลมฺปิ วฑฺฒติ. สํยโมปิ วฑฺฒติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ. อญฺเญปิ กิเลสา น จียนฺติ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตา, เตปิสฺส น อุปฺปชฺชนฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคโทสสฺสาปิ ขยา ราคานุสยสฺสปิ ขยา โทสสฺส โมหสฺสาปิ ส นิพฺพุโตติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสาปิ. อยํ สมาโรปโน. (16)
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส เปฏโกปเทเส
หารสฺส สมฺปาตภูมิ สมตฺตา.