8 สุตฺตเวภงฺคิย
ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จ. ตตฺถ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ. ตตฺถ เย สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา, เต อชฺโฌสานพหุลา มนฺทวิปสฺสกา. เย ปน อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา, เต วิปสฺสนาพหุลา มนฺทชฺโฌสานา.
ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา สตฺตสญฺญาภินิวิฏฺฐา อนุปฺปาทวยทสฺสิโน. เต ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ “รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานนฺ”ติ. เอวํ ปญฺจกฺขนฺธา. อญฺเญหิ ขนฺเธหิ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ตสฺส อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา วิปสฺสมานา ขนฺเธ อุชุํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ. เต รูปํ อตฺตโก สมนุปสฺสนฺติ. ยํ รูปํ, โส อตฺตา. โย อหํ, ตํ รูปํ. โส รูปวินาสํ ปสฺสติ, อยํ อุจฺเฉทวาที. อิติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปฐมาภินิปาตา สกฺกายทิฏฺฐิโย ปญฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ “ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ”ติ. เอกเมกมฺหิ ขนฺเธ ตีหิ ปเทหิ ปจฺฉิมเกหิ สสฺสตํ ภชติ “อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺ”ติ. อิโต พหิทฺธาเต ปพฺพชิตา ตณฺหาจริตา กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตน เย จ นิสฺสนฺเทน ทิฏฺฐิจริตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตนเยว ทิฏฺฐิสุเขน เอตฺตาวตา พาหิรโก ปโยโค.
ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา เย อริยธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ. เย ตณฺหาจริตา สตฺตา อริยํ ธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต สทฺธานุสาริโน โหนฺติ.
ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺฐี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ. อญฺโญ วา สาวโก กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตา. เตน วุจฺจติ “สุขา ปฏิปทา”ติ. เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ. อญฺญตโร วา ภิกฺขุ กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เตน วุจฺจติ “ทุกฺขา ปฏิปทา”ติ. อิติ อิเม สพฺพสตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายญฺจ สุขายญฺจ.
ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา มุทินฺทฺริยา จ ติกฺขินฺทฺริยา จ. ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติ, เตน วุจฺจติ “ขิปฺปาภิญฺญา สุขา ปฏิปทา”ติ. ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ “สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา”ติ. ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ “ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา”ติ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ “ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา”ติ. อิมา จตโสฺส ปฏิปทาโย อปญฺจมา อฉฏฺฐา. เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายิสฺสนฺติ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนญฺญาหิ อยํ ปฏิปทาจตุกฺเกน กิเลเส นิทฺทิสติ. ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโย.
ตตฺริเม จตฺตาโร อาหารา. จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อคติคมนาติ, เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิ. อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนา.
จตฺตาโร อาหารา. ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผโสฺส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพา. ตตฺถ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฏฺฐิจริเตน ปหาตพฺพา.
ปฐโม อาหาโร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปญฺจมา อฉฏฺฐา. อิทญฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหารา.
ตตฺถ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํ. ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต วิปรีโต ทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺฐุปาทานํ. จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ฐิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํ.
ตตฺถ กามุปาทาเน ฐิโต กาเม อภิชฺฌายติ คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถ. สีลพฺพตุปาทาเน ฐิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถ. ทิฏฺฐุปาทาเน ฐิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถ. อตฺตวาทุปาทาเน ฐิโต ปปญฺจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ.
ตสฺส คนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กิญฺจิ ปน วุจฺจติ วิปฺปฏิสาโร. เย วิปฺปฏิสารา เต อนุสยา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโว, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
เต จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลภาวํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ “โอฆา”ติ. ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆ.
เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺฐา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติ. สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺฐนฺตา. ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํ.
อิเมหิ จตูหิ สเลฺลหิ ปริยาทินฺนํ วิญฺญาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺฐติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ. อิมา จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย. ตตฺถ ราคสเลฺลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ. โทสสเลฺลน เวทนูปคํ โมหสเลฺลน สญฺญูปคํ ทิฏฺฐิสเลฺลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ.
จตูหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ จตุพฺพิธํ อคติํ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ราเคน ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคติํ คจฺฉติ, ทิฏฺฐิยา ภยา อคติํ คจฺฉติ. อิติ อิทญฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา. อยํ สํสารสฺส เหตุ.
ตตฺถิมา จตโสฺส ทิสา กพฬีการาหาโร “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนํ. อยํ ปฐมา ทิสา.
ผโสฺส อาหาโร “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโคพฺยาปาโท กายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
มโนสญฺเจตนาหาโร “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํ สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ภยา อคติคมนํ. อยํ ตติยา ทิสา.
วิญฺญาณาหาโร “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปฐเมน ปเทน ปฐมาย ทิสาย อาโลกนํ. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกนา.
จตูหิ วิปลฺลาเสหิ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนา กิเลสํ สํโยเชตฺวา อยํ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนาย ภูมิ ปญฺจนฺนํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ยานิ ปฐมานิ ปทานิ อิเมสํ ธมฺมานํ โก อตฺโถ? เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. เอวํ ทุติยา เอวํ ตติยา เอวํ จตุตฺถี. อยํ ปฐมา สํสนฺทนา.
อิมินา เปยฺยาเลน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพา. ตโต กุสลปกฺเข จตโสฺส ปฏิปทา จตฺตาริ ฌานานิ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนญฺโช จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จตฺตาโร อธิฏฺฐานา จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิ. จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาญฺญตฺร โพชฺฌงฺคา นาญฺญตฺร ตปสา นาญฺญตินฺทฺริยสํวรา นาญฺญตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา จตฺตาริ อปฺปมาณานิ.
ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปฐโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ปริปูเรติ, ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ เมตฺตาอปฺปมาณํ ปริปูเรติ. เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺโค จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติ.
ตตฺถ ปฐมา จ ปฏิปทา ปฐมญฺจ ฌานํ ปฐมญฺจ สติปฏฺฐานํ ปฐโม จ วิหาโร ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ปฐมา ทิสา.
ทุกฺขา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ทุติยํ ฌานํ ทุติยญฺจ สติปฏฺฐานํ ทุติโย จ วิหาโร ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กรุณา จ อปฺปมาณํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
สุขา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ตติยญฺจ ฌานํ ตติยญฺจ สติปฏฺฐานํ ตติโย จ วิหาโร ตติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานญฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ตติยา ทิสา.
สุขา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺถญฺจ สติปฏฺฐานํ จตุตฺโถ จ วิหาโร จตุตฺถญฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานญฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา อปฺปมาณญฺจ. อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ทิสานํ อาโลกนา. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นาม นโย.
ตตฺถายํ โยชนา. จตฺตาโร จ อาหารา จตโสฺส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา จตฺตาโร จ สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ จตฺตาริ จ ฌานานิ จตฺตาโร จ โยคา วิหารา จ, คนฺถา จ สมฺมปฺปธานา จ, อาสวา จ อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จ, โอฆา จ อธิฏฺฐานานิ จ, สลฺลา จ สมาธโย, วิญฺญาณฏฺฐิติโย จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิ อิติ กุสลากุสลานํ ปฏิปกฺขวเสน โยชนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นโย.
ตสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ ปริโยสานํ, โย จ ธมฺโม กุสลากุสลนิทฺเทเส ปฐโม ทิสานิทฺเทโส, อิมสฺส โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ ทุติยํ สกทาคามิผลํ, ตติยํ อนาคามิผลํ, จตุตฺถํ อรหตฺตผลํ.
ตตฺถ กตโม ติปุกฺขโล นโย? เย จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา, เย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา.
อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โย ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, โย จ ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ. ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญู. โย ปจฺฉิโม ปุคฺคโล สาธารโณ, อยํ วิปญฺจิตญฺญู. โย ปุคฺคโล ทนฺธาภิญฺญาย ทุกฺขาย ปฏิปทาย นิยฺยาติ, อยํ เนโยฺย. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา, เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา. อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนา.
อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขา, เนยฺยสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อธิสีลสิกฺขา. อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํ.
ตตฺถ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ ตโย ผสฺสา ติโสฺส เวทนา ตโย อุปวิจารา ตโย สํกิเลสา ตโย วิตกฺกา ตโย ปริฬาหา ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติโสฺส ทุกฺขตาติ.
ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผโสฺส, ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส. ติโสฺส เวทนาติ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตโย อุปวิจาราติ โสมนโสฺสปวิจาโร โทมนโสฺสปวิจาโร อุเปกฺโขปวิจาโร. ตโย สํกิเลสาติ ราโค โทโส โมโห. ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก. ตโย ปริฬาหาติ ราคโช โทสโช โมหโช. ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท ฐิติ วโย. ติโสฺส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา สงฺขตทุกฺขตา.
ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? ติวิธํ อารมฺมณํ มนาปิกํ อมนาปิกํ อุเปกฺขาฐานิยญฺจ. ตตฺถ มนาปิเกน อารมฺมเณน โลโภ อกุสลมูลํ สมุฏฺฐหติ. อิติ มนาปิกา อารมฺมณา สุขเวทนีโย ผโสฺส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สุขเวทนา, สุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราคโช ปริฬาโห ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขโณ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิปริณามทุกฺขตา.
โทโส อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? อมนาปิเกน อารมฺมเณน โทโส อกุสลมูลํ สมุฏฺฐิตํ. อิติ อมนาปิกา อารมฺมณา ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขทุกฺขตา เวทนา.
โมโห อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? อุเปกฺขาฐานิเยน อารมฺมเณน โมโห อกุสลมูลํ สมุฏฺฐิตํ. อิติ อุเปกฺขาฐานิยา อารมฺมณา อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิหิํสาวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สงฺขตทุกฺขตา, อิติ อยํ ติณฺณํ กิเลสานํ นิทฺเทโส, อยํ วุจฺจเต กุสลปกฺเข ติปุกฺขโล นโย.
อิติ ตีณิ อกุสลมูลานิ น จตุตฺถานิ น ปญฺจมานิ, ตโย ผสฺสาติ ติโสฺส เวทนา ยาว สงฺขตทุกฺขตาติ, โย โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรติ.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ, ติโสฺส ปญฺญา สุตมยี ปญฺญา จินฺตามยี ปญฺญา ภาวนามยี ปญฺญา. ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร …เป… ติโสฺส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา …เป… สิกฺขา. ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ. ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก …เป… อวิหิํสาวิตกฺโก. ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วิตฺถาโร. ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร อวิหิํสูปวิจาโร. ติโสฺส เอสนา กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา. ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ยํ อโลโภ กุสลมูลํ, ตํ สุตมยิปญฺญํ ปริปูเรติ, สุตมยี ปญฺญา ปริปุณฺณา สวิตกฺกํ สวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจาโร ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติ, กาเมสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, จินฺตามยี ปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธิํ ปริปูเรติ. อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, ภาวนามยี ปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปญฺญาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหิํสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหิํสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อิติ อิเม ตโย ธมฺมา กุสลปกฺขิกา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา ตีหิ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิสิยนฺติ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ตสฺส ปริโยสานํ. ตตฺถ ปฐเมน อปฺปณิหิตํ, ทุติเยน สุญฺญตํ, ตติเยน อนิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ทุติโย ติปุกฺขโล นาม นโย.
ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนโยฺยติ. อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เย จ ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, เต ทฺเว ปุคฺคลา. เย จ ทฺเว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม จตฺตาโร เตน วิเสเสน ทฺเว ภวนฺติ ทิฏฺฐิจริโต จ ตณฺหาจริโต จ. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตโย ภวนฺติ, ตโย ภวิตฺวา ทฺเว ภวนฺติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ, อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ, นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ, อชฺโฌสานญฺจ อภินิเวโส จ, อหงฺกาโร จ มมงฺกาโร จ, อสฺสทฺธิยญฺจ โทวจสฺสญฺจ, โกสชฺชญฺจ อโยนิโส จ มนสิกาโร, วิจิกิจฺฉา จ อภิชฺฌา จ, อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสมาปตฺติ จ.
ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อสฺสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานญฺจ อหงฺกาโร จ อสฺสทฺธิยญฺจ โกสชฺชญฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ, อยํ เอกา ทิสา.
ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปญฺจ อสมฺปชญฺญญฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมงฺกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโส มนสิกาโร จ อภิชฺฌา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปฐมานิ กาตพฺพานิ. สํขิตฺเตน อตฺถํ ญาเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส สพฺเพสํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสา.
อิติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ทุกฺขนิทฺเทโส, อยํ สมุทโย. ยํ ตํ ธมฺมํ อชฺฌาวสติ นามญฺจ รูปญฺจ อิทํ ทุกฺขํ อิติ อยญฺจ สมุทโย, อิทญฺจ ทุกฺขํ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ปฐมนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ, วิชฺชา จ จรณญฺจ, สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ, อหงฺการปฺปหานญฺจ มมงฺการปฺปหานญฺจ, สมฺมาวายาโม จ โยนิโส จ มนสิกาโร, สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ, ปญฺญา จ นิพฺพิทา จ, สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ, โสมนสฺสญฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ.
ตตฺถ สมโถ จ วิชฺชา จ สติ จ หิรี จ อหงฺการปฺปหานญฺจ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ จ ปญฺญา จ สมาปตฺติ จ โสมนสฺสญฺจ, อิเม ธมฺมา เอกา ทิสา. วิปสฺสนา จ จรณญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ โอตฺตปฺปญฺจ มมงฺการปฺปหานญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ สมฺมาสมาธิ จ นิพฺพิทา จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. อิติ กุสลปกฺเข จ อกุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ปน นยสฺส จตโสฺส ทิสา.
ตาสุ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ปฐมานิ ปทานิ อกุสลานิ กุสเลหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺเข ทุติเยหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ทุติยานิ อกุสลปทานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺขสฺส ปฐเมหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ ปริโยสานํ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ปฐโม นโย สีหวิกฺกีฬิโต นาม. อฏฺฐ ปทานิ จตฺตาริ จ กุสลานิ จตฺตาริ จ อกุสลานิ อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ มูลปทานิ, อตฺถนเยน ทุติโย ติปุกฺขโล. โส ฉหิ ธมฺเมหิ เนติ กุสลมูลานิ จ เนติ อกุสลมูลานิ จ, อิติ อิมานิ ฉ ปทานิ ปุริมกานิ จ อฏฺฐ มูลปทานิ อิมานิ จุทฺทส ปทานิ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ. ตตฺถ โย ปจฺฉิมโก นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ เนติ. อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ สมเถน จ วิปสฺสนาย จ, อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ ตีสุ นเยสุ นิทฺทิฏฺฐานิ.
ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. เตสญฺจ นวนฺนํ มูลานํ จตฺตาริ ปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนเย ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ, อิจฺเจเต กุสลสฺส ปกฺขา. ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ ยุชฺชติ. ตตฺถ สีหวิกฺกีฬิเต นเย จตฺตาริ ปทานิ ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ นิทฺทิฏฺฐานิ.
ตตฺถ ยานิ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย จตฺตาริ ปทานิ, ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ. ยถา กถํ, สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสญฺญา จ ทุกฺขสญฺญา จ อิมานิ กุสลปกฺเข ปญฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติ. วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติ. อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ โยชิตานิ, ตตฺถ อกุสลปกฺเข นวนฺนํ อกุสลมูลปทานํ ยา จ ตณฺหา โย จ โลโภ โย จ โทโส ยา จ สุภสญฺญา ยา จ สุขสญฺญา, อิมานิ ปญฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ. ยา จ อวิชฺชา โย จ โมโห ยา จ นิจฺจสญฺญา ยา จ อตฺตสญฺญา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติ. เอตานิ นว ปทานิ อกุสลานิ สุสํขิตฺตานิ. อิติ ตโย นยา เอกํ นยํ น ปวิฏฺฐา. เอวํ อฏฺฐารส มูลปทานิ นนฺทิยาวฏฺฏนเย นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ อฏฺฐารส มูลปทานิ, ติปุกฺขเล นเย ยุชฺชนฺติ? นวนฺนํ ปทานํ กุสลานํ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; อโมโห จ สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; โลโภ จ โทโส จ, เอวํ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ กุสเลสุ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ นวนฺนํ ปทานํ อกุสลานํ ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสญฺญา จ สุขสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ อกุสลมูลํ; อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสญฺญา จ อตฺตสญฺญา จ อยํ โมโห อยํ โทโส, เย จ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ อกุสเลสุ โยชิตานิ. เอวํ อฏฺฐารส มูลปทานิ กุสลมูเลสุ จ โยเชตฺวา ติปุกฺขเลน นเยน นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ อฏฺฐารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิเต นเย ยุชฺชนฺติ? ตณฺหา จ สุภสญฺญา จ, อยํ ปฐโม วิปลฺลาโส. โลโภ จ สุขสญฺญา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโส. อวิชฺชา จ นิจฺจสญฺญา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโส. โมโห จ อตฺตสญฺญา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิติ นว ปทานิ อกุสลมูลานิ จตูสุ ปเทสุ โยชิตานิ. ตตฺถ นวนฺนํ มูลปทานํ กุสลานํ สมโถ จ อสุภสญฺญา จ, อิทํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ. อโลโภ จ ทุกฺขสญฺญา จ, อิทํ ทุติยํ สติปฏฺฐานํ. วิปสฺสนา จ อนิจฺจสญฺญา จ, อิทํ ตติยํ สติปฏฺฐานํ. อโมโห จ อนตฺตสญฺญา จ, อิทํ จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ. อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนยํ อนุปวิฏฺฐานิ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ยา ภูมิ จ โย ราโค จ โย โทโส จ เอกํ นยํ ปวิสติ. เอกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม กุสเล วา ธมฺเม วิญฺญาเต ปฏิปกฺโข อเนฺวสิตพฺโพ, ปฏิปกฺเข อเนฺวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพ, ตมฺหิ นเย นิทฺทิฏฺโฐ. ยถา เอกมฺหิ นเย สพฺเพ นยา ปวิฏฺฐา ตถา นิทฺทิสิตพฺพา. เอกมฺหิ จ นเย อฏฺฐารส มูลปทานิ ปวิฏฺฐานิ, ตมฺหิ ธมฺเม วิญฺญาเต สพฺเพ ธมฺมา วิญฺญาตา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํ. ปฐมาย ทิสาย ปฐมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํ. ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ปริโยสานํ. ปฐมาย ทิสาย อปฺปณิหิตํ, ทุติยาย ทิสาย สุญฺญตํ, ตติยาย ทิสาย อนิมิตฺตํ. นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ ปริโยสานํ. ปฐมาย ทิสาย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ. อิเม ตโย นยา อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นโย. อาโลเกตฺวาน ชานาติ “อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี”ติ สมฺมา โยชนา. กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ อยํ นโย องฺกุโส นาม. อิเม ปญฺจ นยา.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา จ อวิชฺชาปิ จ,
โลโภ โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา,
กิเลสภูมี นว ปทานิ.
เย จ สติปฏฺฐานา,
สมโถ จ วิปสฺสนา กุสลมูลา;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ,
อินฺทฺริยภูมี นว ปทานิ._
สพฺพกุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ,
นวหิ เจว อกุสลํ;
เอเต เต มูลปทา,
อุภโต อฏฺฐารส ปทานิ._
ตณฺหา เจว อวิชฺชา จ,
สมโถ จ วิปสฺสนา;
โย เนติ สพฺเพสุ โยคยุตฺโต,
อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ.
ยํ กุสลมูเลหิ,
นยติ กุสลอกุสลมูเลหิ;
ภูตํ ตถํ อวิตถํ,
ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหุ.
โส เนติ วิปลฺลาเสหิ,
กิเลไสนฺทฺริเยหิ จ;
ธมฺเม ตํ นยํ วินยมาหุ,
สีหวิกฺกีฬิตํ นาม.
เวยฺยากรเณ วุตฺเต,
กุสลตาหิ อกุสลตาหิ จ;
ตโย อาโลกยติ,
อยํ นโย ทิสาโลจโน นาม.
โอโลเกตฺวา ทิสาโลจเนน,
อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;_
สพฺเพ กุสลากุสเล,
อยํ นโย องฺกุโส นาม.
นยสมุฏฺฐานํ.
เปฏโกปเทเส มหากจฺจายนสฺส เถรสฺส
สุตฺตวิภงฺคสฺส ทสฺสนํ สมตฺตํ.
ยานิ จตุกฺกานิ อกุสลานิ กุสลานิ จ สีหวิกฺกีฬิเต นเย นิทฺทิฏฺฐานิ, ติกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ ติปุกฺขเล นเย นิทฺทิฏฺฐานิ, ทุกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย นิทฺทิฏฺฐานิ. เยสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ กุสเลสุ โส อตฺโถ ติเกสุ วิภชฺชมานสฺส ภวภูมิ, อถ จ สพฺโพ จ อตฺโถ ตีหิ พฺยญฺชเนหิ นิทฺทิสติ. ตตฺตกานิ วุจฺจติ. โย อตฺโถ จตูหิ ปเทหิ อฏฺฐวีสติภาเคหิ นตฺถิภูมิ นิทฺทิสิตุํ, อวจรนฺโตว จตูหิ ปเทหิ นิทฺทิสติ. อิติ ยํ ยถานิทฺทิฏฺฐสฺส อวิโกสนา อิทํ ปมาณํ. ยถา สพฺเพ สมาธโย ตีสุ สมาธีสุ ปริเยสิตพฺพา, สวิตกฺกสวิจาเร อวิตกฺกวิจารมตฺเต อวิตกฺกอวิจาเร อิทํ ปมาณํ, นตฺถิ จตุตฺโถ สมาธิ. ตถา ติโสฺส ปญฺญา จินฺตามยี สุตมยี ภาวนามยี สพฺพาสุ ปญฺญาสุ นิทฺทิสติ, นตฺถิ จตุตฺถี ปญฺญา น จินฺตามยี น สุตมยี น ภาวนามยี, ปญฺญา นาสฺส อตฺถิ อิเมสํ ธมฺมานํ ยา อวิกฺเขปนา, อิทํ วุจฺจติ ปมาณนฺติ.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน
เปฏโกปเทโส สมตฺโต.
เปฏโกปเทสปกรณํ นิฏฺฐิตํ.