1.10 มณฺฑเปยฺยกถา
“มณฺฑเปยฺยมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. สตฺถา สมฺมุขีภูโต ติธตฺตมณฺโฑ. สตฺถริ สมฺมุขีภูเต เทสนามณฺโฑ, ปฏิคฺคหมณฺโฑ, พฺรหฺมจริยมณฺโฑ”.
กตโม เทสนามณฺโฑ? จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ …เป… จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ— อยํ เทสนามณฺโฑ. (1)
กตโม ปฏิคฺคหมณฺโฑ? ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย เทวา มนุสฺสา เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ วิญฺญาตาโร— อยํ ปฏิคฺคหมณฺโฑ. (2)
กตโม พฺรหฺมจริยมณฺโฑ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ— อยํ พฺรหฺมจริยมณฺโฑ. (3)
อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํ, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ.
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺคา, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; ปริฬาหํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ทุฏฺฐุลฺลํ กสโฏ; ทุฏฺฐุลฺลํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฺปฏิสงฺขา กสโฏ; อปฺปฏิสงฺขํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ กสโฏ; มิจฺฉาทิฏฺฐิํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; มิจฺฉาสงฺกปฺปํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; มิจฺฉาวาจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวาจาย ปริคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; มิจฺฉากมฺมนฺตํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; มิจฺฉาอาชีวํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาอาชีวสฺส โวทานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; มิจฺฉาวายามํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; มิจฺฉาสติํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; มิจฺฉาสมาธิํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ— มณฺฑเปยฺยํ.
อตฺถิ มณฺโฑ, อตฺถิ เปยฺยํ, อตฺถิ กสโฏ. อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ.
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ทุฏฺฐุลฺลํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฏิสงฺขา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส— อิทํ เปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺฐิ… อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป… ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา… สมุฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต… โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว… ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม… อุปฏฺฐานมณฺโฑ สมฺมาสติ… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ.
อุปฏฺฐานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค… ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค… ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค… อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค… ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ… โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ… ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ… อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ… อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปญฺญาพลํ.
อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ… อุปฏฺฐานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ… ทสฺสนมณฺโฑ ปญฺญินฺทฺริยํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา มณฺโฑ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลา มณฺโฑ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มณฺโฑ, เหตุฏฺเฐน มคฺโค มณฺโฑ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา มณฺโฑ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา มณฺโฑ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา มณฺโฑ, ตถฏฺเฐน สจฺจา มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ มณฺโฑ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา มณฺโฑ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา มณฺโฑ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธา มณฺโฑ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ มณฺโฑ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ มณฺโฑ, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข มณฺโฑ, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา มณฺโฑ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ มณฺโฑ, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ มณฺโฑ, ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ มณฺโฑ, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน มณฺโฑ, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน มณฺโฑ, ผโสฺส สโมธานฏฺเฐน มณฺโฑ, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน มณฺโฑ, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน มณฺโฑ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน มณฺโฑ, ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน มณฺโฑ, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน มณฺโฑ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มณฺโฑติ.
มณฺฑเปยฺยกถา นิฏฺฐิตา.
จตุตฺถภาณวาโร.
มหาวคฺโค ปฐโม.
ตสฺสุทฺทานํ
ญาณทิฏฺฐี จ อสฺสาสา,
อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปญฺจมา;_
คติกมฺมวิปลฺลาสา,
มคฺโค มณฺเฑน เต ทสาติ.
เอส นิกายธเรหิ ฐปิโต, อสโม ปฐโม ปวโร วรวคฺโคติ.