3.3 อภิสมยกถา
อภิสมโย ติ. เกน อภิสเมติ? จิตฺเตน อภิสเมติ.
หญฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ, เตน หิ อญฺญาณี อภิสเมติ? น อญฺญาณี อภิสเมติ. ญาเณน อภิสเมติ.
หญฺจิ ญาเณน อภิสเมติ, เตน หิ อจิตฺเตน จ ญาเณน จ อจิตฺตโก อภิสเมติ? น อจิตฺตโก อภิสเมติ. จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
หญฺจิ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ, เตน หิ กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ ญาณสฺส เหตุ ปจฺจโย จ ตํสมฺปยุตฺตํ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ ญาณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ นิโรธโคจรํ. เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ.
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป, ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา, สมุฏฺฐานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม, อุปฏฺฐานาภิสมโย สมฺมาสติ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ; อุปฏฺฐานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยาภิสมโย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหาภิสมโย วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณาภิสมโย ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมาภิสมโย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปญฺญาพลํ; อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหาภิสมโย วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนาภิสมโย ปญฺญินฺทฺริยํ. อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยาภิสมโย, อกมฺปิยฏฺเฐน พลาภิสมโย, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคาภิสมโย, เหตุฏฺเฐน มคฺคาภิสมโย, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาภิสมโย, ปทหฏฺเฐน สมฺมปฺปธานาภิสมโย, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทาภิสมโย, ตถฏฺเฐน สจฺจาภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถาภิสมโย, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาภิสมโย, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาภิสมโย, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธาภิสมโย, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิอภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน วิสุทฺธิอภิสมโย, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอภิสมโย, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺขาภิสมโย, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาภิสมโย, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติอภิสมโย, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิสมโย, ผโสฺส สโมธานฏฺเฐน อภิสมโย, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิสมโย, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิสมโย, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิสมโย, ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน อภิสมโย, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิสมโย, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย.
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย.
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย.
กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ …เป… สกทาคามิผลกฺขเณ… อนาคามิมคฺคกฺขเณ… อนาคามิผลกฺขเณ… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ …เป… อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป …เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย.
ยฺวายํ กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ …เป… อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ ปชหติ, มูโฬฺห โมหํ ปชหติ, วินิพทฺโธ มานํ ปชหติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิํ ปชหติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺติ, สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ?
น หิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต กิเลเส ปชหติ, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หญฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต …เป… น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ? อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย. ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล. ตเมนํ ปุริโส มูลํ ฉินฺเทยฺย. เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท เหตุ, อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. ปวตฺตํ เหตุ, นิมิตฺตํ เหตุ, อายูหนา เหตุ. อายูหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อายูหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายูหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนายูหเน จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา, เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ.
อภิสมยกถา นิฏฺฐิตา.