3.8 สติปฏฺฐานกถา
สาวตฺถินิทานํ. “จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ.
กถํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา— ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ อาโปกายํ …เป… เตโชกายํ… วาโยกายํ… เกสกายํ… โลมกายํ… ฉวิกายํ… จมฺมกายํ… มํสกายํ… รุธิรกายํ… นฺหารุกายํ… อฏฺฐิกายํ… อฏฺฐิมิญฺชกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา— ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา. เอวํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. (1)
กถํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สุขํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต …เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ …เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา …เป… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา …เป… อิเธกจฺโจ ทุกฺขํ เวทนํ …เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… สามิสํ สุขํ เวทนํ… นิรามิสํ สุขํ เวทนํ… สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต …เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ …เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา …เป… เอวํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ. (2)
กถํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สราคํ จิตฺตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต …เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ …เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา …เป… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ วีตราคํ จิตฺตํ …เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… เสาตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ… จกฺขุวิญฺญาณํ… โสตวิญฺญาณํ… ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหาวิญฺญาณํ… กายวิญฺญาณํ… มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต …เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ …เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา …เป… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา. เอวํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ. (3)
กถํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ฐเปตฺวา กายํ ฐเปตฺวา เวทนํ ฐเปตฺวา จิตฺตํ ตทวเสเส ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ— “ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา”.
ภาวนา ติ จตโสฺส ภาวนา— ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา. เอวํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ. (4)
สติปฏฺฐานกถา นิฏฺฐิตา.