3.12 ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสํฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสํฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ—
“‘เย เต, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา อริยา นิยฺยานิกา สมฺโพธคามิโน, เตสํ โว, ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ อริยานํ นิยฺยานิกานํ สมฺโพธคามีนํ กา อุปนิสา สวนายา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ, เต เอวมสฺสุ วจนียา— ‘ยาวเทว ทฺวยตานํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ ญาณายา’ติ. กิญฺจ ทฺวยตํ วเทถ?
(1) อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยเมกานุปสฺสนา. อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อญฺญตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ— ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ,
อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ,
อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตญฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ,
ทุกฺขูปสมคามินํ. (1)
เจโตวิมุตฺติหีนา เต,
อโถ ปญฺญาวิมุตฺติยา;
อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย,
เต เว ชาติชรูปคา. (2)
เย จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ,
อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ,
อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตญฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ,
ทุกฺขูปสมคามินํ. (3)
เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา,
อโถ ปญฺญาวิมุตฺติยา;
ภพฺพา เต อนฺตกิริยาย,
น เต ชาติชรูปคาติ. (4)
(2) ‘สิยา อญฺเญนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปธิปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปธีนํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา,
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา;
โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ,
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา,
ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ. (5)
(3) ‘สิยา อญฺเญนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อวิชฺชาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ชาติมรณสํสารํ,
เย วชนฺติ ปุนปฺปุนํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
อวิชฺชาเยว สา คติ. (6)
อวิชฺชา หายํ มหาโมโห,
เยนิทํ สํสิตํ จิรํ;
วิชฺชาคตา จ เย สตฺตา,
น เต คจฺฉนฺติ ปุนพฺภวนฺติ. (7)
(4) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ สงฺขารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. สงฺขารานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ,
สพฺพํ สงฺขารปจฺจยา;
สงฺขารานํ นิโรเธน,
นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (8)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ทุกฺขํ สงฺขารปจฺจยา;
สพฺพสงฺขารสมถา,
สญฺญานํ อุปโรธนา;
เอวํ ทุกฺขกฺขโย โหติ,
เอตํ ญตฺวา ยถาตถํ. (9)
สมฺมทฺทสา เวทคุโน,
สมฺมทญฺญาย ปณฺฑิตา;
อภิภุยฺย มารสํโยคํ,
น คจฺฉนฺติ ปุนพฺภวนฺติ. (10)
(5) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ วิญฺญาณปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. วิญฺญาณสฺส เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ,
สพฺพํ วิญฺญาณปจฺจยา;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน,
นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (11)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ทุกฺขํ วิญฺญาณปจฺจยา;
วิญฺญาณูปสมา ภิกฺขุ,
นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ. (12)
(6) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ผสฺสปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ผสฺสสฺส เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“เตสํ ผสฺสปเรตานํ,
ภวโสตานุสารินํ;
กุมฺมคฺคปฏิปนฺนานํ,
อารา สํโยชนกฺขโย. (13)
เย จ ผสฺสํ ปริญฺญาย,
อญฺญายุปสเม รตา;
เต เว ผสฺสาภิสมยา,
นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตาติ. (14)
(7) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ เวทนาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. เวทนานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ,
อทุกฺขมสุขํ สห;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ,
ยํ กิญฺจิ อตฺถิ เวทิตํ. (15)
เอตํ ทุกฺขนฺติ ญตฺวาน,
โมสธมฺมํ ปโลกินํ;
ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสํ,
เอวํ ตตฺถ วิชานติ;
เวทนานํ ขยา ภิกฺขุ,
นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ. (16)
(8) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ตณฺหาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ตณฺหาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ตณฺหาทุติโย ปุริโส,
ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตติ. (17)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. (18)
(9) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปาทานปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปาทานานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“อุปาทานปจฺจยา ภโว,
ภูโต ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
ชาตสฺส มรณํ โหติ,
เอโส ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (19)
ตสฺมา อุปาทานกฺขยา,
สมฺมทญฺญาย ปณฺฑิตา;
ชาติกฺขยํ อภิญฺญาย,
น คจฺฉนฺติ ปุนพฺภวนฺติ. (20)
(10) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อารมฺภานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ,
สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;
อารมฺภานํ นิโรเธน,
นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (21)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ทุกฺขํ อารมฺภปจฺจยา;
สพฺพารมฺภํ ปฏินิสฺสชฺช,
อนารมฺเภ วิมุตฺติโน. (22)
อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส,_
สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร,
นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. (23)
(11) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อาหารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อาหารานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ,
สพฺพํ อาหารปจฺจยา;
อาหารานํ นิโรเธน,
นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (24)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ทุกฺขํ อาหารปจฺจยา;
สพฺพาหารํ ปริญฺญาย,
สพฺพาหารมนิสฺสิโต. (25)
อาโรคฺยํ สมฺมทญฺญาย,
อาสวานํ ปริกฺขยา;
สงฺขาย เสวี ธมฺมฏฺโฐ,
สงฺขฺยํ โนเปติ เวทคูติ. (26)
(12) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อิญฺชิตปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อิญฺชิตานํ เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ,
สพฺพํ อิญฺชิตปจฺจยา;
อิญฺชิตานํ นิโรเธน,_
นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว. (27)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ทุกฺขํ อิญฺชิตปจฺจยา;
ตสฺมา หิ เอชํ โวสฺสชฺช,
สงฺขาเร อุปรุนฺธิย;
อเนโช อนุปาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. (28)
(13) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? นิสฺสิตสฺส จลิตํ โหตีติ, อยเมกานุปสฺสนา. อนิสฺสิโต น จลตีติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“อนิสฺสิโต น จลติ,
นิสฺสิโต จ อุปาทิยํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตติ. (29)
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
นิสฺสเยสุ มหพฺภยํ;
อนิสฺสิโต อนุปาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. (30)
(14) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? รูเปหิ, ภิกฺขเว, อรูปา สนฺตตราติ, อยเมกานุปสฺสนา. อรูเปหิ นิโรโธ สนฺตตโรติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“เย จ รูปูปคา สตฺตา,
เย จ อรูปฏฺฐายิโน;
นิโรธํ อปฺปชานนฺตา,
อาคนฺตาโร ปุนพฺภวํ. (31)
เย จ รูเป ปริญฺญาย,
อรูเปสุ อสณฺฐิตา;
นิโรเธ เย วิมุจฺจนฺติ,
เต ชนา มจฺจุหายิโนติ. (32)
(15) ‘สิยา อญฺเญนปิ …เป… กถญฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สจฺจนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ มุสาติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, อยเมกานุปสฺสนา. ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส …เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ มุสาติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ สจฺจนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา …เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“อนตฺตนิ อตฺตมานิํ,
ปสฺส โลกํ สเทวกํ;
นิวิฏฺฐํ นามรูปสฺมิํ,
อิทํ สจฺจนฺติ มญฺญติ. (33)_
เยน เยน หิ มญฺญนฺติ,
ตโต ตํ โหติ อญฺญถา;
ตญฺหิ ตสฺส มุสา โหติ,
โมสธมฺมญฺหิ อิตฺตรํ. (34)
อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ,
ตทริยา สจฺจโต วิทู;
เต เว สจฺจาภิสมยา,
นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตาติ. (35)
(16) ‘สิยา อญฺเญนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถญฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สุขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, อยเมกานุปสฺสนา. ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส …เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ ทุกฺขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ สุขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อญฺญตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ— ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตาติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา—
“รูปา สทฺทา รสา คนฺธา,
ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา;
อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา จ,_
ยาวตตฺถีติ วุจฺจติ. (36)
สเทวกสฺส โลกสฺส,
เอเต โว สุขสมฺมตา;
ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ,
ตํ เนสํ ทุกฺขสมฺมตํ. (37)
สุขนฺติ ทิฏฺฐมริเยหิ,
สกฺกายสฺสุปโรธนํ;
ปจฺจนีกมิทํ โหติ,
สพฺพโลเกน ปสฺสตํ. (38)
ยํ ปเร สุขโต อาหุ,
ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต;
ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ,
ตทริยา สุขโต วิทู. (39)
ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ,
สมฺปมูเฬฺหตฺถวิทฺทสุ;
นิวุตานํ ตโม โหติ,
อนฺธกาโร อปสฺสตํ. (40)
สตญฺจ วิวฏํ โหติ,
อาโลโก ปสฺสตามิว;
สนฺติเก น วิชานนฺติ,
มคา ธมฺมสฺส โกวิทา. (41)
ภวราคปเรเตหิ,
ภวโสตานุสาริภิ;
มารเธยฺยานุปนฺเนหิ,
นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ. (42)
โก นุ อญฺญตฺร มริเยหิ,
ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ;
ยํ ปทํ สมฺมทญฺญาย,
ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา”ติ. (43)
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน สฏฺฐิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติ.
ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ ทฺวาทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ
สจฺจํ อุปธิ อวิชฺชา จ,
สงฺขาเร วิญฺญาณปญฺจมํ;
ผสฺสเวทนิยา ตณฺหา,
อุปาทานารมฺภอาหารา;_
อิญฺชิตํ จลิตํ รูปํ,_
สจฺจํ ทุกฺเขน โสฬสาติ.
มหาวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ
ปพฺพชฺชา จ ปธานญฺจ,
สุภาสิตญฺจ สุนฺทริ;
มาฆสุตฺตํ สภิโย จ,
เสโล สลฺลญฺจ วุจฺจติ.
วาเสฏฺโฐ จาปิ โกกาลิ,
นาลโก ทฺวยตานุปสฺสนา;
ทฺวาทเสตานิ สุตฺตานิ,
มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.