19.1.1 ตาลปุฏตฺเถรคาถา
“กทา นุหํ ปพฺพตกนฺทราสุ,
เอกากิโย อทฺทุติโย วิหสฺสํ;
อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสํ,
ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุหํ ภินฺนปฏนฺธโร มุนิ,
กาสาววตฺโถ อมโม นิราโส;
ราคญฺจ โทสญฺจ ตเถว โมหํ,
หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสํ.
กทา อนิจฺจํ วธโรคนีฬํ,
กายํ อิมํ มจฺจุชรายุปทฺทุตํ;
วิปสฺสมาโน วีตภโย วิหสฺสํ,
เอโก วเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุหํ ภยชนนิํ ทุขาวหํ,
ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนิํ;
ปญฺญามยํ ติขิณมสิํ คเหตฺวา,
เฉตฺวา วเส ตมฺปิ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ ปญฺญามยมุคฺคเตชํ,
สตฺถํ อิสีนํ สหสาทิยิตฺวา;
มารํ สเสนํ สหสา ภญฺชิสฺสํ,
สีหาสเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุหํ สพฺภิ สมาคเมสุ,
ทิฏฺโฐ ภเว ธมฺมครูหิ ตาทิภิ;
ยาถาวทสฺสีหิ ชิตินฺทฺริเยหิ,
ปธานิโย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ มํ ตนฺทิ ขุทา ปิปาสา,
วาตาตปา กีฏสรีสปา วา;
น พาธยิสฺสนฺติ น ตํ คิริพฺพเช,
อตฺถตฺถิยํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ โข ยํ วิทิตํ มเหสินา,
จตฺตาริ สจฺจานิ สุทุทฺทสานิ;
สมาหิตตฺโต สติมา อคจฺฉํ,
ปญฺญาย ตํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ รูเป อมิเต จ สทฺเท,
คนฺเธ รเส ผุสิตพฺเพ จ ธมฺเม;
อาทิตฺตโตหํ สมเถหิ ยุตฺโต,
ปญฺญาย ทจฺฉํ ตทิทํ กทา เม.
กทา นุหํ ทุพฺพจเนน วุตฺโต,
ตโต นิมิตฺตํ วิมโน น เหสฺสํ;
อโถ ปสตฺโถปิ ตโต นิมิตฺตํ,
ตุฏฺโฐ น เหสฺสํ ตทิทํ กทา เม.
กทา นุ กฏฺเฐ จ ติเณ ลตา จ,
ขนฺเธ อิเมหํ อมิเต จ ธมฺเม;
อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จ,
สมํ ตุเลยฺยํ ตทิทํ กทา เม.
กทา นุ มํ ปาวุสกาลเมโฆ,
นเวน โตเยน สจีวรํ วเน;
อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตํ,_
โอวสฺสเต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน,
ทิชสฺส สุตฺวา คิริคพฺภเร รุตํ;
ปจฺจุฏฺฐหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา,
สญฺจินฺตเย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสติํ,
ปาตาลขิตฺตํ วฬวามุขญฺจ;
อสชฺชมาโน ปตเรยฺยมิทฺธิยา,
วิภิํสนํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา นุ นาโคว อสงฺคจารี,
ปทาลเย กามคุเณสุ ฉนฺทํ;
นิพฺพชฺชยํ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ,
ฌาเน ยุโต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
กทา อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก นิธิํ,
อาราธยิตฺวา ธนิเกหิ ปีฬิโต;
ตุฏฺโฐ ภวิสฺสํ อธิคมฺม สาสนํ,
มเหสิโน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต,
‘อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทํ’;
ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานํ,
กิํการณา จิตฺต ตุวํ น ยุญฺชสิ.
นนุ อหํ จิตฺต ตยามฺหิ ยาจิโต,
‘คิริพฺพเช จิตฺรฉทา วิหงฺคมา’;
มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน,
เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
กุลมฺหิ มิตฺเต จ ปิเย จ ญาตเก,
ขิฑฺฑารติํ กามคุณญฺจ โลเก;
สพฺพํ ปหาย อิมมชฺฌุปาคโต,
อโถปิ ตฺวํ จิตฺต น มยฺห ตุสฺสสิ.
มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสํ,
สนฺนาหกาเล ปริเทวิเตน กิํ;
สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโน,
อภินิกฺขมิํ อมตปทํ ชิคีสํ.
สุยุตฺตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม,
มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถิ;
‘จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ อิติ,
อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ’.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา,
อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
เต ทุกฺขมิจฺฉนฺติ ปุนพฺภเวสิโน,
จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตา.
‘มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหิ กานเน,
ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสํ;
กาเย อเปกฺขํ ชห มา วิราธย’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘ภาเวหิ ฌานานิ จ อินฺทฺริยานิ จ,
พลานิ โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนา;
ติโสฺส จ วิชฺชา ผุส พุทฺธสาสเน’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘ภาเวหิ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา,
นิยฺยานิกํ สพฺพทุขกฺขโยคธํ;
อฏฺฐงฺคิกํ สพฺพกิเลสโสธนํ’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘ทุกฺขนฺติ ขนฺเธ ปฏิปสฺส โยนิโส,
ยโต จ ทุกฺขํ สมุเทติ ตํ ชห;
อิเธว ทุกฺขสฺส กโรหิ อนฺตํ’,_
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วิปสฺส โยนิโส,
สุญฺญํ อนตฺตาติ อฆํ วธนฺติ จ;
มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโส’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘มุณฺโฑ วิรูโป อภิสาปมาคโต,
กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสุ;
ยุญฺชสฺสุ สตฺถุวจเน มเหสิโน’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘สุสํวุตตฺโต วิสิขนฺตเร จรํ,
กุเลสุ กาเมสุ อสงฺคมานโส;
จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยา’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
‘อารญฺญิโก โหหิ จ ปิณฺฑปาติโก,
โสสานิโก โหหิ จ ปํสุกูลิโก;
เนสชฺชิโก โหหิ สทา ธุเต รโต’,
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิ._
โรเปตฺว รุกฺขานิ ยถา ผเลสี,
มูเล ตรุํ เฉตฺตุ ตเมว อิจฺฉสิ;
ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสิ,
ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยุญฺชสิ.
อรูป ทูรงฺคม เอกจาริ,
น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหํ;
ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา,
นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํ.
นาหํ อลกฺขฺยา อหิริกฺกตาย วา,
น จิตฺตเหตู น จ ทูรกนฺตนา;
อาชีวเหตู จ อหํ น นิกฺขมิํ,
กโต จ เต จิตฺต ปฏิสฺสโว มยา.
‘อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา,
มกฺขปฺปหานํ วุปสโม ทุขสฺส’;
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ตทา นิยุญฺชสิ,_
อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ._
ตณฺหา อวิชฺชา จ ปิยาปิยญฺจ,
สุภานิ รูปานิ สุขา จ เวทนา;
มนาปิยา กามคุณา จ วนฺตา,
วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเห.
สพฺพตฺถ เต จิตฺต วโจ กตํ มยา,
พหูสุ ชาตีสุ น เมสิ โกปิโต;
อชฺฌตฺตสมฺภโว กตญฺญุตาย เต,
ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต.
ตฺวญฺเญว โน จิตฺต กโรสิ พฺราหฺมโณ,
ตฺวํ ขตฺติโย ราชทสี กโรสิ;
เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา,
เทวตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
ตเวว เหตู อสุรา ภวามเส,
ตฺวํมูลกํ เนรยิกา ภวามเส;
อโถ ติรจฺฉานคตาปิ เอกทา,
เปตตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนํ,
มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยํ;
อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสิ,_
กิญฺจาปิ เต จิตฺต วิราธิตํ มยา.
อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ,_
เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส,
หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.
สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺฐหิ,
อนิจฺจโต อทฺธุวโต อสารโต;
ปกฺขนฺท มํ จิตฺต ชินสฺส สาสเน,
ตาเรหิ โอฆา มหตา สุทุตฺตรา.
น เต อิทํ จิตฺต ยถา ปุราณกํ,
นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุํ;
มเหสิโน ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน,
น มาทิสา โหนฺติ วินาสธาริโน.
นคา สมุทฺทา สริตา วสุนฺธรา,
ทิสา จตโสฺส วิทิสา อโธ ทิวา;
สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตา,
กุหิํ คโต จิตฺต สุขํ รมิสฺสสิ.
ธิติปฺปรํ กิํ มม จิตฺต กาหิสิ,
น เต อลํ จิตฺต วสานุวตฺตโก;
น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป,
ธิรตฺถุ ปูรํ นว โสตสนฺทนิํ.
วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต,
ปพฺภารกุฏฺเฏ ปกเตว สุนฺทเร;
นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺถกานเน,
ตหิํ คุหาเคหคโต รมิสฺสสิ.
สุนีลคีวา สุสิขา สุเปขุนา,
สุจิตฺตปตฺตจฺฉทนา วิหงฺคมา;
สุมญฺชุโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน,
เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
วุฏฺฐมฺหิ เทเว จตุรงฺคุเล ติเณ,
สมฺปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเน;
นคนฺตเร วิฏปิสโม สยิสฺสํ,
ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภํ.
ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร,
ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต,
พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ.
ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร,
ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
วิริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสํ,
คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโห.
ตยา สุทนฺเตน อวฏฺฐิเตน หิ,
หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนา;
ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวํ,
จิตฺตานุรกฺขีหิ สทา นิเสวิตํ.
อารมฺมเณ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ,
นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยา;
ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตํ,
อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสิ.
ปญฺญาย เฉตฺวา วิปถานุสารินํ,
โยเคน นิคฺคยฺห ปเถ นิเวสิย;
ทิสฺวา สมุทยํ วิภวญฺจ สมฺภวํ,
ทายาทโก เหหิสิ อคฺควาทิโน.
จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺฐิตํ,
คามณฺฑลํว ปริเนสิ จิตฺต มํ;
นนุ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ,
สํเสวเส การุณิกํ มหามุนิํ.
มิโค ยถา เสริ สุจิตฺตกานเน,
รมฺมํ คิริํ ปาวุสอพฺภมาลินิํ;
อนากุเล ตตฺถ นเค รมิสฺสํ,
อสํสยํ จิตฺต ปรา ภวิสฺสสิ.
เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโน,
นรา จ นารี จ อนุโภนฺติ ยํ สุขํ;
อวิทฺทสู มารวสานุวตฺติโน,
ภวาภินนฺที ตว จิตฺต สาวกา”ติ.
… ตาลปุโฏ เถโร… .
ปญฺญาสนิปาโต นิฏฺฐิโต.
ตตฺรุทฺทานํ
ปญฺญาสมฺหิ นิปาตมฺหิ,
เอโก ตาลปุโฏ สุจิ;
คาถาโย ตตฺถ ปญฺญาส,
ปุน ปญฺจ จ อุตฺตรีติ.