1.9 สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ— “อาวุโส ภิกฺขเว”ติ. “อาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจโสฺสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ—
“‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐี’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ?
“ทูรโตปิ โข มยํ, อาวุโส, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมญฺญาตุํ. สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี”ติ. “เตน หิ, อาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี”ติ. “เอวมาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจโสฺสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ—
“ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก อกุสลญฺจ ปชานาติ, อกุสลมูลญฺจ ปชานาติ, กุสลญฺจ ปชานาติ, กุสลมูลญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, อกุสลํ, กตมํ อกุสลมูลํ, กตมํ กุสลํ, กตมํ กุสลมูลํ? ปาณาติปาโต โข, อาวุโส, อกุสลํ, อทินฺนาทานํ อกุสลํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร อกุสลํ, มุสาวาโท อกุสลํ, ปิสุณา วาจา อกุสลํ, ผรุสา วาจา อกุสลํ, สมฺผปฺปลาโป อกุสลํ, อภิชฺฌา อกุสลํ, พฺยาปาโท อกุสลํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ อกุสลํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส อกุสลํ. กตมญฺจาวุโส, อกุสลมูลํ? โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, อกุสลมูลํ.
กตมญฺจาวุโส, กุสลํ? ปาณาติปาตา เวรมณี กุสลํ, อทินฺนาทานา เวรมณี กุสลํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี กุสลํ, มุสาวาทา เวรมณี กุสลํ, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี กุสลํ, ผรุสาย วาจาย เวรมณี กุสลํ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี กุสลํ, อนภิชฺฌา กุสลํ, อพฺยาปาโท กุสลํ, สมฺมาทิฏฺฐิ กุสลํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, กุสลํ. กตมญฺจาวุโส, กุสลมูลํ? อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, กุสลมูลํ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ อกุสลํ ปชานาติ, เอวํ อกุสลมูลํ ปชานาติ, เอวํ กุสลํ ปชานาติ, เอวํ กุสลมูลํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉุํ— “สิยา ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ยถา อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ?
“สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก อาหารญฺจ ปชานาติ, อาหารสมุทยญฺจ ปชานาติ, อาหารนิโรธญฺจ ปชานาติ, อาหารนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตโม ปนาวุโส, อาหาโร, กตโม อาหารสมุทโย, กตโม อาหารนิโรโธ, กตมา อาหารนิโรธคามินี ปฏิปทา? จตฺตาโรเม, อาวุโส, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา, สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผโสฺส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถํ. ตณฺหาสมุทยา อาหารสมุทโย, ตณฺหานิโรธา อาหารนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อาหารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ อาหารํ ปชานาติ, เอวํ อาหารสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ อาหารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ อาหารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉุํ— “สิยา ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ยถา อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ?
“สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ทุกฺขญฺจ ปชานาติ, ทุกฺขสมุทยญฺจ ปชานาติ, ทุกฺขนิโรธญฺจ ปชานาติ, ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, ทุกฺขํ, กตโม ทุกฺขสมุทโย, กตโม ทุกฺขนิโรโธ, กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโคปิ ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโคปิ ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา— อิทํ วุจฺจตาวุโส, ทุกฺขํ. กตโม จาวุโส, ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ— กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา— อยํ วุจฺจตาวุโส, ทุกฺขสมุทโย. กตโม จาวุโส, ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย— อยํ วุจฺจตาวุโส, ทุกฺขนิโรโธ. กตมา จาวุโส, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ— อยํ วุจฺจตาวุโส, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ทุกฺขํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉุํ— “สิยา ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ยถา อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ?
“สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ชรามรณญฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยญฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธญฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, ชรามรณํ, กตโม ชรามรณสมุทโย, กตโม ชรามรณนิโรโธ, กตมา ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก— อยํ วุจฺจตาวุโส, ชรา. กตมญฺจาวุโส, มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท, กเฬวรสฺส นิกฺเขโป, ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท— อิทํ วุจฺจตาวุโส, มรณํ. อิติ อยญฺจ ชรา อิทญฺจ มรณํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, ชรามรณํ. ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ชาติญฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยญฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธญฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมา ปนาวุโส, ชาติ, กตโม ชาติสมุทโย, กตโม ชาตินิโรโธ, กตมา ชาตินิโรธคามินี ปฏิปทา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อายตนานํ ปฏิลาโภ— อยํ วุจฺจตาวุโส, ชาติ. ภวสมุทยา ชาติสมุทโย, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชาตินิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ชาติํ ปชานาติ, เอวํ ชาติสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชาตินิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชาตินิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ภวญฺจ ปชานาติ, ภวสมุทยญฺจ ปชานาติ, ภวนิโรธญฺจ ปชานาติ, ภวนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตโม ปนาวุโส, ภโว, กตโม ภวสมุทโย, กตโม ภวนิโรโธ, กตมา ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา? ตโยเม, อาวุโส, ภวา— กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว. อุปาทานสมุทยา ภวสมุทโย, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ภวํ ปชานาติ, เอวํ ภวสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ภวนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ภวนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก อุปาทานญฺจ ปชานาติ, อุปาทานสมุทยญฺจ ปชานาติ, อุปาทานนิโรธญฺจ ปชานาติ, อุปาทานนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, อุปาทานํ, กตโม อุปาทานสมุทโย, กตโม อุปาทานนิโรโธ, กตมา อุปาทานนิโรธคามินี ปฏิปทา? จตฺตาริมานิ, อาวุโส, อุปาทานานิ— กามุปาทานํ, ทิฏฺฐุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ. ตณฺหาสมุทยา อุปาทานสมุทโย, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปาทานนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ อุปาทานํ ปชานาติ, เอวํ อุปาทานสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ อุปาทานนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ อุปาทานนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ตณฺหญฺจ ปชานาติ, ตณฺหาสมุทยญฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธญฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมา ปนาวุโส, ตณฺหา, กตโม ตณฺหาสมุทโย, กตโม ตณฺหานิโรโธ, กตมา ตณฺหานิโรธคามินี ปฏิปทา? ฉยิเม, อาวุโส, ตณฺหากายา— รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. เวทนาสมุทยา ตณฺหาสมุทโย, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ตณฺหานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ตณฺหํ ปชานาติ, เอวํ ตณฺหาสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ตณฺหานิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ตณฺหานิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เวทนญฺจ ปชานาติ, เวทนาสมุทยญฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธญฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมา ปนาวุโส, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? ฉยิเม, อาวุโส, เวทนากายา— จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ เวทนํ ปชานาติ, เอวํ เวทนาสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานิโรธํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก ผสฺสญฺจ ปชานาติ, ผสฺสสมุทยญฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธญฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตโม ปนาวุโส, ผโสฺส, กตโม ผสฺสสมุทโย, กตโม ผสฺสนิโรโธ, กตมา ผสฺสนิโรธคามินี ปฏิปทา? ฉยิเม, อาวุโส, ผสฺสกายา— จกฺขุสมฺผโสฺส, โสตสมฺผโสฺส, ฆานสมฺผโสฺส, ชิวฺหาสมฺผโสฺส, กายสมฺผโสฺส, มโนสมฺผโสฺส. สฬายตนสมุทยา ผสฺสสมุทโย, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ผสฺสนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ ผสฺสํ ปชานาติ, เอวํ ผสฺสสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ผสฺสนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ผสฺสนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก สฬายตนญฺจ ปชานาติ, สฬายตนสมุทยญฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธญฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, สฬายตนํ, กตโม สฬายตนสมุทโย, กตโม สฬายตนนิโรโธ, กตมา สฬายตนนิโรธคามินี ปฏิปทา? ฉยิมานิ, อาวุโส, อายตนานิ— จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ. นามรูปสมุทยา สฬายตนสมุทโย, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สฬายตนนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ สฬายตนํ ปชานาติ, เอวํ สฬายตนสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ สฬายตนนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สฬายตนนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก นามรูปญฺจ ปชานาติ, นามรูปสมุทยญฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธญฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, นามรูปํ, กตโม นามรูปสมุทโย, กตโม นามรูปนิโรโธ, กตมา นามรูปนิโรธคามินี ปฏิปทา? เวทนา, สญฺญา, เจตนา, ผโสฺส, มนสิกาโร— อิทํ วุจฺจตาวุโส, นามํ; จตฺตาริ จ มหาภูตานิ, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, รูปํ. อิติ อิทญฺจ นามํ อิทญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจตาวุโส, นามรูปํ. วิญฺญาณสมุทยา นามรูปสมุทโย, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นามรูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ นามรูปํ ปชานาติ, เอวํ นามรูปสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ นามรูปนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ นามรูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก วิญฺญาณญฺจ ปชานาติ, วิญฺญาณสมุทยญฺจ ปชานาติ, วิญฺญาณนิโรธญฺจ ปชานาติ, วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมํ ปนาวุโส, วิญฺญาณํ, กตโม วิญฺญาณสมุทโย, กตโม วิญฺญาณนิโรโธ, กตมา วิญฺญาณนิโรธคามินี ปฏิปทา? ฉยิเม, อาวุโส, วิญฺญาณกายา— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนวิญฺญาณํ. สงฺขารสมุทยา วิญฺญาณสมุทโย, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค วิญฺญาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ วิญฺญาณํ ปชานาติ, เอวํ วิญฺญาณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ วิญฺญาณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย …เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยญฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธญฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตเม ปนาวุโส, สงฺขารา, กตโม สงฺขารสมุทโย, กตโม สงฺขารนิโรโธ, กตมา สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา? ตโยเม, อาวุโส, สงฺขารา— กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ สงฺขาเร ปชานาติ, เอวํ สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข …เป… อปุจฺฉุํ— สิยา ปนาวุโส …เป… “สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก อวิชฺชญฺจ ปชานาติ, อวิชฺชาสมุทยญฺจ ปชานาติ, อวิชฺชานิโรธญฺจ ปชานาติ, อวิชฺชานิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตมา ปนาวุโส, อวิชฺชา, กตโม อวิชฺชาสมุทโย, กตโม อวิชฺชานิโรโธ, กตมา อวิชฺชานิโรธคามินี ปฏิปทา? ยํ โข, อาวุโส, ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ— อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา. อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย, อาสวนิโรธา อวิชฺชานิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อวิชฺชานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ อวิชฺชํ ปชานาติ, เอวํ อวิชฺชาสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ อวิชฺชานิโรธํ ปชานาติ, เอวํ อวิชฺชานิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริ ปญฺหํ อปุจฺฉุํ— “สิยา ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ยถา อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ?
“สิยา, อาวุโส. ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก อาสวญฺจ ปชานาติ, อาสวสมุทยญฺจ ปชานาติ, อาสวนิโรธญฺจ ปชานาติ, อาสวนิโรธคามินิํ ปฏิปทญฺจ ปชานาติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ. กตโม ปนาวุโส, อาสโว, กตโม อาสวสมุทโย, กตโม อาสวนิโรโธ, กตมา อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? ตโยเม, อาวุโส, อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว. อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา อาสวนิโรโธ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ยโต โข, อาวุโส, อริยสาวโก เอวํ อาสวํ ปชานาติ, เอวํ อาสวสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ อาสวนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ อาสวนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหาย, ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา, ‘อสฺมี’ติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวา, อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ— เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺ”ติ.
อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ นวมํ. ( )