5.3 มหาเวทลฺลสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ—
“‘ทุปฺปญฺโญ ทุปฺปญฺโญ’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ทุปฺปญฺโญติ วุจฺจตี”ติ?
“‘นปฺปชานาติ นปฺปชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ทุปฺปญฺโญติ วุจฺจติ. กิญฺจ นปฺปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺขนฺ’ติ นปฺปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ นปฺปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ นปฺปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ นปฺปชานาติ. ‘นปฺปชานาติ นปฺปชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ทุปฺปญฺโญติ วุจฺจตี”ติ.
“สาธาวุโส”ติ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ—
“‘ปญฺญวา ปญฺญวา’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ปญฺญวาติ วุจฺจตี”ติ?
“‘ปชานาติ ปชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจติ. กิญฺจ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺขนฺ’ติ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ปชานาติ. ‘ปชานาติ ปชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจตี”ติ.
“‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณนฺ’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตี”ติ?
“‘วิชานาติ วิชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจติ. กิญฺจ วิชานาติ? สุขนฺติปิ วิชานาติ, ทุกฺขนฺติปิ วิชานาติ, อทุกฺขมสุขนฺติปิ วิชานาติ. ‘วิชานาติ วิชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตี”ติ.
“ยา จาวุโส, ปญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา อุทาหุ วิสํสฏฺฐา? ลพฺภา จ ปนิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุนฺ”ติ? “ยา จาวุโส, ปญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา, โน วิสํสฏฺฐา. น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ. ยํ หาวุโส, ปชานาติ ตํ วิชานาติ, ยํ วิชานาติ ตํ ปชานาติ. ตสฺมา อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา, โน วิสํสฏฺฐา. น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุนฺ”ติ.
“ยา จาวุโส, ปญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเมสํ ธมฺมานํ สํสฏฺฐานํ โน วิสํสฏฺฐานํ กิํ นานากรณนฺ”ติ? “ยา จาวุโส, ปญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเมสํ ธมฺมานํ สํสฏฺฐานํ โน วิสํสฏฺฐานํ ปญฺญา ภาเวตพฺพา, วิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ. อิทํ เนสํ นานากรณนฺ”ติ.
“‘เวทนา เวทนา’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, เวทนาติ วุจฺจตี”ติ?
“‘เวเทติ เวเทตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ. กิญฺจ เวเทติ? สุขมฺปิ เวเทติ, ทุกฺขมฺปิ เวเทติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ เวเทติ. ‘เวเทติ เวเทตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี”ติ.
“‘สญฺญา สญฺญา’ติ, อาวุโส, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, สญฺญาติ วุจฺจตี”ติ?
“‘สญฺชานาติ สญฺชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจติ. กิญฺจ สญฺชานาติ? นีลกมฺปิ สญฺชานาติ, ปีตกมฺปิ สญฺชานาติ, โลหิตกมฺปิ สญฺชานาติ, โอทาตมฺปิ สญฺชานาติ. ‘สญฺชานาติ สญฺชานาตี’ติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตี”ติ.
“ยา จาวุโส, เวทนา ยา จ สญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา อุทาหุ วิสํสฏฺฐา? ลพฺภา จ ปนิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุนฺ”ติ? “ยา จาวุโส, เวทนา ยา จ สญฺญา ยญฺจ วิญฺญาณํ— อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา, โน วิสํสฏฺฐา. น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ. ยํ หาวุโส, เวเทติ ตํ สญฺชานาติ, ยํ สญฺชานาติ ตํ วิชานาติ. ตสฺมา อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา โน วิสํสฏฺฐา. น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุนฺ”ติ.
“นิสฺสฏฺเฐน หาวุโส, ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปริสุทฺเธน มโนวิญฺญาเณน กิํ เนยฺยนฺ”ติ?
“นิสฺสฏฺเฐน, อาวุโส, ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปริสุทฺเธน มโนวิญฺญาเณน ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยํ, ‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ’ติ วิญฺญาณญฺจายตนํ เนยฺยํ, ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ เนยฺยนฺ”ติ.
“เนยฺยํ ปนาวุโส, ธมฺมํ เกน ปชานาตี”ติ?
“เนยฺยํ โข, อาวุโส, ธมฺมํ ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตี”ติ.
“ปญฺญา ปนาวุโส, กิมตฺถิยา”ติ?
“ปญฺญา โข, อาวุโส, อภิญฺญตฺถา ปริญฺญตฺถา ปหานตฺถา”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายา”ติ?
“ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย— ปรโต จ โฆโส, โยนิโส จ มนสิกาโร. อิเม โข, อาวุโส, ทฺเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายา”ติ.
“กติหิ ปนาวุโส, องฺเคหิ อนุคฺคหิตา สมฺมาทิฏฺฐิ เจโตวิมุตฺติผลา จ โหติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสา จ, ปญฺญาวิมุตฺติผลา จ โหติ ปญฺญาวิมุตฺติผลานิสํสา จา”ติ?
“ปญฺจหิ โข, อาวุโส, องฺเคหิ อนุคฺคหิตา สมฺมาทิฏฺฐิ เจโตวิมุตฺติผลา จ โหติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสา จ, ปญฺญาวิมุตฺติผลา จ โหติ ปญฺญาวิมุตฺติผลานิสํสา จ. อิธาวุโส, สมฺมาทิฏฺฐิ สีลานุคฺคหิตา จ โหติ, สุตานุคฺคหิตา จ โหติ, สากจฺฉานุคฺคหิตา จ โหติ, สมถานุคฺคหิตา จ โหติ, วิปสฺสนานุคฺคหิตา จ โหติ. อิเมหิ โข, อาวุโส, ปญฺจหงฺเคหิ อนุคฺคหิตา สมฺมาทิฏฺฐิ เจโตวิมุตฺติผลา จ โหติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสา จ, ปญฺญาวิมุตฺติผลา จ โหติ ปญฺญาวิมุตฺติผลานิสํสา จา”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ภวา”ติ?
“ตโยเม, อาวุโส, ภวา— กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว”ติ.
“กถํ ปนาวุโส, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตี”ติ?
“อวิชฺชานีวรณานํ โข, อาวุโส, สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ตตฺรตตฺราภินนฺทนา— เอวํ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตี”ติ.
“กถํ ปนาวุโส, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหตี”ติ?
“อวิชฺชาวิราคา โข, อาวุโส, วิชฺชุปฺปาทา ตณฺหานิโรธา— เอวํ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหตี”ติ.
“กตมํ ปนาวุโส, ปฐมํ ฌานนฺ”ติ?
“อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ— อิทํ วุจฺจติ, อาวุโส, ปฐมํ ฌานนฺ”ติ.
“ปฐมํ ปนาวุโส, ฌานํ กติองฺคิกนฺ”ติ?
“ปฐมํ โข, อาวุโส, ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ. อิธาวุโส, ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺโก จ วตฺตติ, วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ. ปฐมํ โข, อาวุโส, ฌานํ เอวํ ปญฺจงฺคิกนฺ”ติ.
“ปฐมํ ปนาวุโส, ฌานํ กตงฺควิปฺปหีนํ กตงฺคสมนฺนาคตนฺ”ติ?
“ปฐมํ โข, อาวุโส, ฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ, ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ. อิธาวุโส, ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ; วิตกฺโก จ วตฺตติ, วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ. ปฐมํ โข, อาวุโส, ฌานํ เอวํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺ”ติ.
“ปญฺจิมานิ, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ, น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, เสยฺยถิทํ— จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ, น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ, กิํ ปฏิสรณํ, โก จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี”ติ?
“ปญฺจิมานิ, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ, น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, เสยฺยถิทํ— จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ, น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน ปฏิสรณํ, มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี”ติ.
“ปญฺจิมานิ, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, เสยฺยถิทํ— จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, อาวุโส, ปญฺจินฺทฺริยานิ กิํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺตี”ติ?
“ปญฺจิมานิ, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, เสยฺยถิทํ— จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, อาวุโส, ปญฺจินฺทฺริยานิ อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺตี”ติ.
“อายุ ปนาวุโส, กิํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี”ติ?
“อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี”ติ.
“อุสฺมา ปนาวุโส, กิํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี”ติ?
“อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี”ติ.
“อิทาเนว โข มยํ, อาวุโส, อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม— ‘อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี’ติ. อิทาเนว ปน มยํ, อาวุโส, อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม— ‘อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี’ติ. ยถา กถํ ปนาวุโส, อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ”ติ?
“เตน หาวุโส, อุปมํ เต กริสฺสามิ; อุปมายปิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต อจฺจิํ ปฏิจฺจ อาภา ปญฺญายติ, อาภํ ปฏิจฺจ อจฺจิ ปญฺญายติ; เอวเมว โข, อาวุโส, อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ, อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี”ติ.
“เตว นุ โข, อาวุโส, อายุสงฺขารา, เต เวทนิยา ธมฺมา อุทาหุ อญฺเญ อายุสงฺขารา อญฺเญ เวทนิยา ธมฺมา”ติ?
“น โข, อาวุโส, เตว อายุสงฺขารา เต เวทนิยา ธมฺมา. เต จ หาวุโส, อายุสงฺขารา อภวิํสุ เต เวทนิยา ธมฺมา, น ยิทํ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วุฏฺฐานํ ปญฺญาเยถ. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, อญฺเญ อายุสงฺขารา อญฺเญ เวทนิยา ธมฺมา, ตสฺมา สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วุฏฺฐานํ ปญฺญายตี”ติ.
“ยทา นุ โข, อาวุโส, อิมํ กายํ กติ ธมฺมา ชหนฺติ; อถายํ กาโย อุชฺฌิโต อวกฺขิตฺโต เสติ, ยถา กฏฺฐํ อเจตนนฺ”ติ?
“ยทา โข, อาวุโส, อิมํ กายํ ตโย ธมฺมา ชหนฺติ— อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ; อถายํ กาโย อุชฺฌิโต อวกฺขิตฺโต เสติ, ยถา กฏฺฐํ อเจตนนฺ”ติ.
“ยฺวายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต, โย จายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน— อิเมสํ กิํ นานากรณนฺ”ติ?
“ยฺวายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต ตสฺส กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ ปริกฺขีโณ, อุสฺมา วูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ ปริภินฺนานิ. โย จายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน ตสฺสปิ กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ น ปริกฺขีโณ, อุสฺมา อวูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานิ. ยฺวายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต, โย จายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน— อิทํ เนสํ นานากรณนฺ”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา”ติ?
“จตฺตาโร โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา. อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา”ติ?
“ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา— สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร. อิเม โข, อาวุโส, ทฺเว ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา”ติ?
“ตโย โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา— สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร, ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโร. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา”ติ.
“กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานายา”ติ?
“ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานาย— สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร. อิเม โข, อาวุโส, ทฺเว ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานายา”ติ.
“ยา จายํ, อาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติ— อิเม ธมฺมา นานาตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ อุทาหุ เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ”ติ?
“ยา จายํ, อาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ, ยา จ อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติ— อตฺถิ โข, อาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา นานาตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ; อตฺถิ จ โข, อาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํ.
กตโม จาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา นานาตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ?
อิธาวุโส, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาพชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน เจตสา …เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาพชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ.
กตมา จาวุโส, อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติ?
อิธาวุโส, ภิกฺขุ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติ.
กตมา จาวุโส, สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ?
อิธาวุโส, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ— ‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’ติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ.
กตมา จาวุโส, อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติ?
อิธาวุโส, ภิกฺขุ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติ. อยํ โข, อาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา นานาตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ.
กตโม จาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานํ?
ราโค โข, อาวุโส, ปมาณกรโณ, โทโส ปมาณกรโณ, โมโห ปมาณกรโณ. เต ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ยาวตา โข, อาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย, อกุปฺปา ตาสํ เจโตวิมุตฺติ อคฺคมกฺขายติ. สา โข ปนากุปฺปา เจโตวิมุตฺติ สุญฺญา ราเคน, สุญฺญา โทเสน, สุญฺญา โมเหน. ราโค โข, อาวุโส, กิญฺจโน, โทโส กิญฺจโน, โมโห กิญฺจโน. เต ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ยาวตา โข, อาวุโส, อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติโย, อกุปฺปา ตาสํ เจโตวิมุตฺติ อคฺคมกฺขายติ. สา โข ปนากุปฺปา เจโตวิมุตฺติ สุญฺญา ราเคน, สุญฺญา โทเสน, สุญฺญา โมเหน. ราโค โข, อาวุโส, นิมิตฺตกรโณ, โทโส นิมิตฺตกรโณ, โมโห นิมิตฺตกรโณ. เต ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ยาวตา โข, อาวุโส, อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย, อกุปฺปา ตาสํ เจโตวิมุตฺติ อคฺคมกฺขายติ. สา โข ปนากุปฺปา เจโตวิมุตฺติ สุญฺญา ราเคน, สุญฺญา โทเสน, สุญฺญา โมเหน. อยํ โข, อาวุโส, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ”ติ.
อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมโน อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
มหาเวทลฺลสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ตติยํ.