1.5 สุนกฺขตฺตสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา โหติ— “‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา”ติ. อสฺโสสิ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต— “สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา โหติ— ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’”ติ.
อถ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ— “สุตํ เมตํ, ภนฺเต— ‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อญฺญา พฺยากตา— ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’ติ. เย เต, ภนฺเต, ภิกฺขู ภควโต สนฺติเก อญฺญํ พฺยากํสุ— ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’ติ, กจฺจิ เต, ภนฺเต, ภิกฺขู สมฺมเทว อญฺญํ พฺยากํสุ อุทาหุ สนฺเตตฺเถกจฺเจ ภิกฺขู อธิมาเนน อญฺญํ พฺยากํสู”ติ?
“เย เต, สุนกฺขตฺต, ภิกฺขู มม สนฺติเก อญฺญํ พฺยากํสุ— ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’ติ. สนฺเตตฺเถกจฺเจ ภิกฺขู สมฺมเทว อญฺญํ พฺยากํสุ, สนฺติ ปนิเธกจฺเจ ภิกฺขู อธิมาเนนปิ อญฺญํ พฺยากํสุ. ตตฺร, สุนกฺขตฺต, เย เต ภิกฺขู สมฺมเทว อญฺญํ พฺยากํสุ เตสํ ตํ ตเถว โหติ; เย ปน เต ภิกฺขู อธิมาเนน อญฺญํ พฺยากํสุ ตตฺร, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺส เอวํ โหติ— ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺสนฺ’ติ. เอวญฺเจตฺถ, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺส โหติ— ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺสนฺ’ติ. อถ จ ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ. ตตฺร, สุนกฺขตฺต, ยมฺปิ ตถาคตสฺส เอวํ โหติ— ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺสนฺ’ติ ตสฺสปิ โหติ อญฺญถตฺตนฺ”ติ. “เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี”ติ. “เตน หิ, สุนกฺขตฺต, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี”ติ. “เอวํ, ภนฺเต”ติ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควโต ปจฺจโสฺสสิ. ภควา เอตทโวจ—
ปญฺจ โข อิเม, สุนกฺขตฺต, กามคุณา. กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา …เป… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา— อิเม โข, สุนกฺขตฺต, ปญฺจ กามคุณา.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล โลกามิสาธิมุตฺโต อสฺส. โลกามิสาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; อาเนญฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สกมฺหา คามา วา นิคมา วา จิรวิปฺปวุตฺโถ อสฺส. โส อญฺญตรํ ปุริสํ ปเสฺสยฺย ตมฺหา คามา วา นิคมา วา อจิรปกฺกนฺตํ. โส ตํ ปุริสํ ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา เขมตญฺจ สุภิกฺขตญฺจ อปฺปาพาธตญฺจ ปุจฺเฉยฺย; ตสฺส โส ปุริโส ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา เขมตญฺจ สุภิกฺขตญฺจ อปฺปาพาธตญฺจ สํเสยฺย. ตํ กิํ มญฺญสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส ตสฺส ปุริสสฺส สุสฺสูเสยฺย, โสตํ โอทเหยฺย, อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปยฺย, ตญฺจ ปุริสํ ภเชยฺย, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺเชยฺยา”ติ? “เอวํ, ภนฺเต”. “เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, ฐานเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล โลกามิสาธิมุตฺโต อสฺส. โลกามิสาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; อาเนญฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ— ‘อาเนญฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต โลกามิสาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’ติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล อาเนญฺชาธิมุตฺโต อสฺส. อาเนญฺชาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; โลกามิสปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตาย; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, อาเนญฺชาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย โลกามิสสํโยชเน เส ปวุตฺเต. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ— ‘โลกามิสสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต อาเนญฺชาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’ติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล อากิญฺจญฺญายตนาธิมุตฺโต อสฺส. อากิญฺจญฺญายตนาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; อาเนญฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุถุสิลา ทฺเวธาภินฺนา อปฺปฏิสนฺธิกา โหติ; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, อากิญฺจญฺญายตนาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย อาเนญฺชสํโยชเน เส ภินฺเน. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ— ‘อาเนญฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต อากิญฺจญฺญายตนาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’ติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล เนวสญฺญานาสญฺญายตนาธิมุตฺโต อสฺส. เนวสญฺญานาสญฺญายตนาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; อากิญฺจญฺญายตนปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส มนุญฺญโภชนํ ภุตฺตาวี ฉฑฺเฑยฺย. ตํ กิํ มญฺญสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ ตสฺส ปุริสสฺส ตสฺมิํ ภตฺเต ปุน โภตฺตุกมฺยตา อสฺสา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อทุญฺหิ, ภนฺเต, ภตฺตํ ปฏิกูลสมฺมตนฺ”ติ. “เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, เนวสญฺญานาสญฺญายตนาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย อากิญฺจญฺญายตนสํโยชเน เส วนฺเต. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ— ‘อากิญฺจญฺญายตนสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’ติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโต อสฺส. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺฐาติ, ตทนุธมฺมญฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตญฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; เนวสญฺญานาสญฺญายตนปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ตาโล มตฺถกจฺฉินฺโน อภพฺโพ ปุน วิรุฬฺหิยา; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสํโยชเน เส อุจฺฉินฺนมูเล ตาลาวตฺถุกเต อนภาวํกเต อายติํ อนุปฺปาทธมฺเม. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ— ‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’ติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส— ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส, ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. เอวํมานิ อสฺส อตถํ สมานํ. โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ อนุยุญฺเชยฺย; อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุญฺเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสยฺย. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สเลฺลน วิทฺโธ อสฺส สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน. ตสฺส มิตฺตามจฺจา ญาติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺฐาเปยฺยุํ. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺเตยฺย. สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺติตฺวา เอสนิยา สลฺลํ เอเสยฺย. เอสนิยา สลฺลํ เอสิตฺวา สลฺลํ อพฺพุเหยฺย, อปเนยฺย วิสโทสํ เสาปาทิเสสํ. เสาปาทิเสโสติ ชานมาโน โส เอวํ วเทยฺย— ‘อมฺโภ ปุริส, อุพฺภตํ โข เต สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส เสาปาทิเสโส. อนลญฺจ เต อนฺตรายาย. สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภุญฺเชยฺยาสิ, มา เต อสปฺปายานิ โภชนานิ ภุญฺชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลญฺจ วณํ โธเวยฺยาสิ, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺยาสิ, มา เต น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต น กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺธิ. มา จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุญฺชิ, มา เต วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ อนุทฺธํเสสิ. วณานุรกฺขี จ, อมฺโภ ปุริส, วิหเรยฺยาสิ วณสาโรปี’ติ. ตสฺส เอวมสฺส— ‘อุพฺภตํ โข เม สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลญฺจ เม อนฺตรายายา’ติ. โส อสปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภุญฺเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายานิ โภชนานิ ภุญฺชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. น จ กาเลน กาลํ วณํ โธเวยฺย, น จ กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺย. ตสฺส น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต, น กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺเธยฺย. วาตาตเป จ จาริตฺตํ อนุยุญฺเชยฺย. ตสฺส วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ อนุทฺธํเสยฺย. น จ วณานุรกฺขี วิหเรยฺย น วณสาโรปี. ตสฺส อิมิสฺสา จ อสปฺปายกิริยาย, อสุจิ วิสโทโส อปนีโต เสาปาทิเสโส ตทุภเยน วโณ ปุถุตฺตํ คจฺเฉยฺย. โส ปุถุตฺตํ คเตน วเณน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, ฐานเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส— ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. เอวํมานิ อสฺส อตถํ สมานํ. โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ อนุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุญฺเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสยฺย. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. มรณเญฺหตํ, สุนกฺขตฺต, อริยสฺส วินเย โย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ; มรณมตฺตเญฺหตํ, สุนกฺขตฺต, ทุกฺขํ ยํ อญฺญตรํ สํกิลิฏฺฐํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ.
ฐานํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส— ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตเสฺสว สโต โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุญฺเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ นานุทฺธํเสยฺย. โส น ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สเลฺลน วิทฺโธ อสฺส สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน. ตสฺส มิตฺตามจฺจา ญาติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺฐาเปยฺยุํ. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺเตยฺย. สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺติตฺวา เอสนิยา สลฺลํ เอเสยฺย. เอสนิยา สลฺลํ เอสิตฺวา สลฺลํ อพฺพุเหยฺย, อปเนยฺย วิสโทสํ อนุปาทิเสสํ. อนุปาทิเสโสติ ชานมาโน โส เอวํ วเทยฺย— ‘อมฺโภ ปุริส, อุพฺภตํ โข เต สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลญฺจ เต อนฺตรายาย. สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภุญฺเชยฺยาสิ, มา เต อสปฺปายานิ โภชนานิ ภุญฺชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลญฺจ วณํ โธเวยฺยาสิ, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺยาสิ. มา เต น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต น กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺธิ. มา จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุญฺชิ, มา เต วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ อนุทฺธํเสสิ. วณานุรกฺขี จ, อมฺโภ ปุริส, วิหเรยฺยาสิ วณสาโรปี’ติ. ตสฺส เอวมสฺส— ‘อุพฺภตํ โข เม สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลญฺจ เม อนฺตรายายา’ติ. โส สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภุญฺเชยฺย. ตสฺส สปฺปายานิ โภชนานิ ภุญฺชโต วโณ น อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลญฺจ วณํ โธเวยฺย, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺย. ตสฺส กาเลน กาลํ วณํ โธวโต กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต น ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺเธยฺย. น จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุญฺเชยฺย. ตสฺส วาตาตเป จาริตฺตํ อนนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ นานุทฺธํเสยฺย. วณานุรกฺขี จ วิหเรยฺย วณสาโรปี. ตสฺส อิมิสฺสา จ สปฺปายกิริยาย อสุ จ วิสโทโส อปนีโต อนุปาทิเสโส ตทุภเยน วโณ วิรุเหยฺย. โส รุเฬฺหน วเณน สญฺฉวินา เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, ฐานเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส— ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตเสฺสว สโต โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ นานุยุญฺเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุญฺเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุตฺตสฺส, ราโค จิตฺตํ นานุทฺธํเสยฺย. โส น ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
อุปมา โข เม อยํ, สุนกฺขตฺต, กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนาย. อยํเยเวตฺถ อตฺโถ— วโณติ โข, สุนกฺขตฺต, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; วิสโทโสติ โข, สุนกฺขตฺต, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ; สลฺลนฺติ โข, สุนกฺขตฺต, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ; เอสนีติ โข, สุนกฺขตฺต, สติยาเยตํ อธิวจนํ; สตฺถนฺติ โข, สุนกฺขตฺต, อริยาเยตํ ปญฺญาย อธิวจนํ; ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตเสฺสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
โส วต, สุนกฺขตฺต, ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ’ติ— อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต อุปธิสฺมิํ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ— เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตํ กิํ มญฺญสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ อาปานียกํสํ ปิเวยฺย ยํ ชญฺญา— ‘อิมาหํ ปิวิตฺวา มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺ’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, โส วต ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ’ติ— อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต อุปธิสฺมิํ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ— เนตํ ฐานํ วิชฺชติ.
เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, อาสีวิโส โฆรวิโส. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตํ กิํ มญฺญสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส อมุสฺส อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส หตฺถํ วา องฺคุฏฺฐํ วา ทชฺชา ยํ ชญฺญา— ‘อิมินาหํ ทฏฺโฐ มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺ’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, โส วต ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ’ติ— อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต อุปธิสฺมิํ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ— เนตํ ฐานํ วิชฺชตี”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
สุนกฺขตฺตสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปญฺจมํ.