3.1 จูฬสุญฺญตสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ—
“เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ นครกํ นาม สกฺยานํ นิคโม. ตตฺถ เม, ภนฺเต, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ— ‘สุญฺญตาวิหาเรนาหํ, อานนฺท, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’ติ. กจฺจิ เมตํ, ภนฺเต, สุสฺสุตํ สุคฺคหิตํ สุมนสิกตํ สูปธาริตนฺ”ติ?
“ตคฺฆ เต เอตํ, อานนฺท, สุสฺสุตํ สุคฺคหิตํ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ. ปุพฺเพปาหํ, อานนฺท, เอตรหิปิ สุญฺญตาวิหาเรน พหุลํ วิหรามิ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อยํ มิคารมาตุปาสาโท สุญฺโญ หตฺถิควสฺสวฬเวน, สุญฺโญ ชาตรูปรชเตน, สุญฺโญ อิตฺถิปุริสสนฺนิปาเตน อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— ภิกฺขุสํฆํ ปฏิจฺจ เอกตฺตํ; เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา คามสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสญฺญํ, อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อรญฺญสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา คามสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา มนุสฺสสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ คามสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ มนุสฺสสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา อรญฺญสญฺญํ, ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส ปถวีสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อาสภจมฺมํ สงฺกุสเตน สุวิหตํ วิคตวลิกํ; เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ยํ อิมิสฺสา ปถวิยา อุกฺกูลวิกฺกูลํ นทีวิทุคฺคํ ขาณุกณฺฏกฏฺฐานํ ปพฺพตวิสมํ ตํ สพฺพํ อมนสิกริตฺวา ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส ปถวีสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา มนุสฺสสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ มนุสฺสสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อรญฺญสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อรญฺญสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา ปถวีสญฺญํ, อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อรญฺญสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ ปถวีสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา ปถวีสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ, วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา ปถวีสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ ปถวีสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อากาสานญฺจายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อากาสานญฺจายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เอกตฺตนฺ’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ, อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อนิมิตฺเต เจโตสมาธิมฺหิ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ, อมนสิกริตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ, อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อนิมิตฺเต เจโตสมาธิมฺหิ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘อยมฺปิ โข อนิมิตฺโต เจโตสมาธิ อภิสงฺขโต อภิสญฺเจตยิโต’. ‘ยํ โข ปน กิญฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ ตทนิจฺจํ นิโรธธมฺมนฺ’ติ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. โส เอวํ ปชานาติ— ‘เย อสฺสุ ทรถา กามาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา ภวาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อวิชฺชาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ— อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. โส ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ กามาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ ภวาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘สุญฺญมิทํ สญฺญาคตํ อวิชฺชาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสุญฺญตํ ยทิทํ— อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. อิติ ยญฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา ปรมานุตฺตรา สุญฺญตาวกฺกนฺติ ภวติ.
เยปิ หิ เกจิ, อานนฺท, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริํสุ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริํสุ. เยปิ หิ เกจิ, อานนฺท, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ. เยปิ หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. ตสฺมาติห, อานนฺท, ‘ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติ— เอวญฺหิ โว, อานนฺท, สิกฺขิตพฺพนฺ”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
จูฬสุญฺญตสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปฐมํ.