5.1 อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อญฺญตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ— “เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยน ภควา เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทาหิ— ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เยน จายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทาหิ— ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวญฺจ วเทหิ— ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’”ติ.
“เอวํ, ภนฺเต”ติ โข โส ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส ภควนฺตํ เอตทโวจ— “อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี”ติ. เยน จายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ— “อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวญฺจ วเทติ— ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’”ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺฉาสมเณน เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปติํ เอตทโวจ— “กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ เต ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน อภิกฺกโม”ติ?
“น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ติเณฺหน สิขเรน มุทฺธนิ อภิมตฺเถยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ อูหนนฺติ. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ทเฬฺหน วรตฺตขณฺเฑน สีเส สีสเวฐํ ทเทยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนา. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติเณฺหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉิํ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉิํ ปริกนฺตนฺติ. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ, สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺโต กายสฺมิํ ฑาโห. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม”ติ.
“ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น จกฺขุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น โสตํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม โสตนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น ฆานํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ฆานนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น ชิวฺหํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ชิวฺหานิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น กายํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม กายนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น มนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (1)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น รูปํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม รูปนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น สทฺทํ อุปาทิยิสฺสามิ …เป… น คนฺธํ อุปาทิยิสฺสามิ… น รสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น โผฏฺฐพฺพํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ธมฺมํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ธมฺมนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (2)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น จกฺขุวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุวิญฺญาณนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น โสตวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนวิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนวิญฺญาณนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (3)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น จกฺขุสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุสมฺผสฺสนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น โสตสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนสมฺผสฺสนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (4)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนานิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนสมฺผสฺสชาเวทนานิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (5)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น ปถวีธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ปถวีธาตุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น อาโปธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น เตโชธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น วาโยธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น อากาสธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น วิญฺญาณธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (6)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น รูปํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม รูปนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น สญฺญํ อุปาทิยิสฺสามิ… น สงฺขาเร อุปาทิยิสฺสามิ… น วิญฺญาณํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม วิญฺญาณนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (7)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น อากาสานญฺจายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น อากิญฺจญฺญายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม เนวสญฺญานาสญฺญายตนนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. (8)
ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น อิธโลกํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม อิธโลกนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘น ปรโลกํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ปรโลกนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ— ‘ยมฺปิ เม ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุปริเยสิตํ อนุจริตํ มนสา ตมฺปิ น อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ตนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวญฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพนฺ”ติ. (9)
เอวํ วุตฺเต, อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปโรทิ, อสฺสูนิ ปวตฺเตสิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ คหปติํ เอตทโวจ— “โอลียสิ โข ตฺวํ, คหปติ, สํสีทสิ โข ตฺวํ, คหปตี”ติ? “นาหํ, ภนฺเต อานนฺท, โอลียามิ, นปิ สํสีทามิ; อปิ จ เม ทีฆรตฺตํ สตฺถา ปยิรุปาสิโต มโนภาวนียา จ ภิกฺขู; น จ เม เอวรูปี ธมฺมี กถา สุตปุพฺพา”ติ. “น โข, คหปติ, คิหีนํ โอทาตวสนานํ เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาติ; ปพฺพชิตานํ โข, คหปติ, เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาตี”ติ. “เตน หิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, คิหีนมฺปิ โอทาตวสนานํ เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาตุ. สนฺติ หิ, ภนฺเต, กุลปุตฺตา อปฺปรชกฺขชาติกา, อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ; ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร”ติ.
อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ คหปติํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมิํสุ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต จ สาริปุตฺเต อายสฺมนฺเต จ อานนฺเท, กาลมกาสิ ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. เอกมนฺตํ ฐิโต โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ—
“อิทญฺหิ ตํ เชตวนํ,
อิสิสํฆนิเสวิตํ;_
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน,
ปีติสญฺชนนํ มม.
กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ,
สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ,
น โคตฺเตน ธเนน วา.
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส,
สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;
โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ,
เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติ.
สาริปุตฺโตว ปญฺญาย,
สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ,
เอตาวปรโม สิยา”ติ.
อิทมโวจ อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต. สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต— “สมนุญฺโญ เม สตฺถา”ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ— “อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺติํ อญฺญตโร เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. เอกมนฺตํ ฐิโต โข โส เทวปุตฺโต มํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ—
‘อิทญฺหิ ตํ เชตวนํ,
อิสิสํฆนิเสวิตํ;_
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน,
ปีติสญฺชนนํ มม.
กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ,
สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ,
น โคตฺเตน ธเนน วา.
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส,
สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;
โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ,
เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติ.
สาริปุตฺโตว ปญฺญาย,
สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ,
เอตาวปรโม สิยา’ติ.
อิทมโวจ, ภิกฺขเว, โส เทวปุตฺโต. ‘สมนุญฺโญ เม สตฺถา’ติ มํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายี”ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ— “โส หิ นูน โส, ภนฺเต, อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต ภวิสฺสติ. อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อายสฺมนฺเต สาริปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน อโหสี”ติ. “สาธุ สาธุ, อานนฺท. ยาวตกํ โข, อานนฺท, ตกฺกาย ปตฺตพฺพํ, อนุปฺปตฺตํ ตํ ตยา. อนาถปิณฺฑิโก โส, อานนฺท, เทวปุตฺโต”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปฐมํ.