5.4 นนฺทโกวาทสุตฺต
เอวํ เม สุตํ— เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข มหาปชาปติโคตมี ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุนิสเตหิ สทฺธิํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. เอกมนฺตํ ฐิตา โข มหาปชาปติโคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ— “โอวทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนิโย; อนุสาสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนิโย; กโรตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนีนํ ธมฺมิํ กถนฺ”ติ.
เตน โข ปน สมเยน เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ ปริยาเยน. อายสฺมา นนฺทโก น อิจฺฉติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยน. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ— “กสฺส นุ โข, อานนฺท, อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยนา”ติ? “สพฺเพเหว, ภนฺเต, กโต ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยน. อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา นนฺทโก น อิจฺฉติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยนา”ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิ— “โอวท, นนฺทก, ภิกฺขุนิโย; อนุสาส, นนฺทก, ภิกฺขุนิโย; กโรหิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุนีนํ ธมฺมิํ กถนฺ”ติ. “เอวํ, ภนฺเต”ติ โข อายสฺมา นนฺทโก ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อตฺตทุติโย เยน ราชการาโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อาสนํ ปญฺญาเปสุํ, อุทกญฺจ ปาทานํ อุปฏฺฐเปสุํ. นิสีทิ โข อายสฺมา นนฺทโก ปญฺญตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. ตาปิ โข ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ— “ปฏิปุจฺฉกถา โข, ภคินิโย, ภวิสฺสติ. ตตฺถ อาชานนฺตีหิ— ‘อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ, น อาชานนฺตีหิ— ‘น อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ. ยสฺสา วา ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา อหเมว ตตฺถ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพ— ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส กฺวตฺโถ’”ติ? “เอตฺตเกนปิ มยํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส นนฺทกสฺส อตฺตมนา อภิรทฺธา ยํ โน อโยฺย นนฺทโก ปวาเรตี”ติ.
“ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต …เป… ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”… “ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”… “กาโย นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา”ติ? “อนิจฺโจ, ภนฺเต”… “มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา”ติ? “อนิจฺโจ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, สทฺทา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต …เป… คนฺธา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”… “รสา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”… “โผฏฺฐพฺพา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”… “ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ พาหิรา อายตนา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, จกฺขุวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, โสตวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต …เป… ฆานวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”… “ชิวฺหาวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”… “กายวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”… “มโนวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ”? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ วิญฺญาณกายา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อาภาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย— ‘อมุสฺส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ยา จ ขฺวาสฺส อาภา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุสฺส หิ, ภนฺเต, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ปเควสฺส อาภา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา”ติ. “เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย— ‘ฉ โขเม อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา; ยญฺจ โข ฉ อชฺฌตฺติเก อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺ’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ฉายาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย— ‘อมุสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ยา จ ขฺวาสฺส ฉายา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุสฺส หิ, ภนฺเต, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ปเควสฺส ฉายา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา”ติ. “เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย— ‘ฉ โขเม พาหิรา อายตนา อนิจฺจา. ยญฺจ โข ฉ พาหิเร อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺ’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวิํ วธิตฺวา ติเณฺหน โควิกนฺตเนน คาวิํ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติเณฺหน โควิกนฺตเนน สญฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สญฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอวํ วเทยฺย— ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุ หิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวิํ วธิตฺวา ติเณฺหน โควิกนฺตเนน คาวิํ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติเณฺหน โควิกนฺตเนน สญฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สญฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กิญฺจาปิ โส เอวํ วเทยฺย— ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; อถ โข สา คาวี วิสํยุตฺตา เตเนว จมฺเมนา”ติ.
“อุปมา โข เม อยํ, ภคินิโย, กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนาย. อยเมเวตฺถ อตฺโถ; ‘อนฺตรา มํสกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘พาหิโร จมฺมกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘อนฺตรา วิลิมํสํ, อนฺตรา นฺหารุ, อนฺตรา พนฺธนนฺ’ติ โข, ภคินิโย, นนฺทีราคเสฺสตํ อธิวจนํ; ‘ติณฺหํ โควิกนฺตนนฺ’ติ โข, ภคินิโย, อริยาเยตํ ปญฺญาย อธิวจนํ; ยายํ อริยา ปญฺญา อนฺตรา กิเลสํ อนฺตรา สํโยชนํ อนฺตรา พนฺธนํ สญฺฉินฺทติ สงฺกนฺตติ สมฺปกนฺตติ สมฺปริกนฺตติ.
สตฺต โข ปนิเม, ภคินิโย, โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. กตเม สตฺต? อิธ, ภคินิโย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ …เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ. อิเม โข, ภคินิโย, สตฺต โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี”ติ.
อถ โข อายสฺมา นนฺทโก ตา ภิกฺขุนิโย อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุโยฺยเชสิ— “คจฺฉถ, ภคินิโย; กาโล”ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมโต นนฺทกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เอกมนฺตํ ฐิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ— “คจฺฉถ, ภิกฺขุนิโย; กาโล”ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิํสุ. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺตีสุ ตาสุ ภิกฺขุนีสุ ภิกฺขู อามนฺเตสิ— “เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ จาตุทฺทเส น โหติ พหุโน ชนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา— ‘อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท’ติ, อถ โข อูโน จนฺโท เตฺวว โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตา ภิกฺขุนิโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา โหนฺติ โน จ โข ปริปุณฺณสงฺกปฺปา”ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิ— “เตน หิ ตฺวํ, นนฺทก, เสฺวปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนโววาเทน โอวเทยฺยาสี”ติ. “เอวํ, ภนฺเต”ติ โข อายสฺมา นนฺทโก ภควโต ปจฺจโสฺสสิ. อถ โข อายสฺมา นนฺทโก ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อตฺตทุติโย เยน ราชการาโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อาสนํ ปญฺญาเปสุํ, อุทกญฺจ ปาทานํ อุปฏฺฐเปสุํ. นิสีทิ โข อายสฺมา นนฺทโก ปญฺญตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. ตาปิ โข ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ— “ปฏิปุจฺฉกถา โข, ภคินิโย, ภวิสฺสติ. ตตฺถ อาชานนฺตีหิ ‘อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ, น อาชานนฺตีหิ ‘น อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ. ยสฺสา วา ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, อหเมว ตตฺถ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพ— ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส กฺวตฺโถ’”ติ. “เอตฺตเกนปิ มยํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส นนฺทกสฺส อตฺตมนา อภิรทฺธา ยํ โน อโยฺย นนฺทโก ปวาเรตี”ติ.
“ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต …เป… ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต… ชิวฺหา… กาโย… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา”ติ? “อนิจฺโจ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, สทฺทา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต …เป… คนฺธา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต… รสา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต… โผฏฺฐพฺพา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต… ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา”ติ? “อนิจฺจา, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ พาหิรา อายตนา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
ตํ กิํ มญฺญถ, ภคินิโย, จกฺขุวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต …เป… โสตวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต… ฆานวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต… ชิวฺหาวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต… กายวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต… มโนวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา”ติ? “อนิจฺจํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา”ติ? “ทุกฺขํ, ภนฺเต”. “ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ— ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ— ‘อิติปิเม ฉ วิญฺญาณกายา อนิจฺจา’”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อาภาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย— ‘อมุสฺส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ยา จ ขฺวาสฺส อาภา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุสฺส หิ, ภนฺเต, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ปเควสฺส อาภา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา”ติ. “เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย— ‘ฉ โขเม อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา. ยญฺจ โข ฉ อชฺฌตฺติเก อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺ’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ฉายาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย— ‘อมุสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ยา จ ขฺวาสฺส ฉายา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุสฺส หิ, ภนฺเต, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ปเควสฺส ฉายา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา”ติ. “เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย— ‘ฉ โขเม พาหิรา อายตนา อนิจฺจา. ยญฺจ โข พาหิเร อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺ’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี”ติ. “สาธุ สาธุ, ภคินิโย. เอวเญฺหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต.
เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวิํ วธิตฺวา ติเณฺหน โควิกนฺตเนน คาวิํ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติเณฺหน โควิกนฺตเนน สญฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สญฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอวํ วเทยฺย— ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “อมุ หิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวิํ วธิตฺวา ติเณฺหน โควิกนฺตเนน คาวิํ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติเณฺหน โควิกนฺตเนน สญฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สญฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กิญฺจาปิ โส เอวํ วเทยฺย— ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; อถ โข สา คาวี วิสํยุตฺตา เตเนว จมฺเมนา”ติ.
“อุปมา โข เม อยํ, ภคินิโย, กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนาย อยเมเวตฺถ อตฺโถ. ‘อนฺตรา มํสกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘พาหิโร จมฺมกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนนฺ’ติ โข, ภคินิโย, นนฺทีราคเสฺสตํ อธิวจนํ; ‘ติณฺหํ โควิกนฺตนนฺ’ติ โข, ภคินิโย, อริยาเยตํ ปญฺญาย อธิวจนํ; ยายํ อริยา ปญฺญา อนฺตรา กิเลสํ อนฺตรา สํโยชนํ อนฺตรา พนฺธนํ สญฺฉินฺทติ สงฺกนฺตติ สมฺปกนฺตติ สมฺปริกนฺตติ.
สตฺต โข ปนิเม, ภคินิโย, โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. กตเม สตฺต? อิธ, ภคินิโย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ …เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ. อิเม โข, ภคินิโย, สตฺต โพชฺฌงฺคา เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี”ติ.
อถ โข อายสฺมา นนฺทโก ตา ภิกฺขุนิโย อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุโยฺยเชสิ— “คจฺฉถ, ภคินิโย; กาโล”ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมโต นนฺทกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เอกมนฺตํ ฐิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ— “คจฺฉถ, ภิกฺขุนิโย; กาโล”ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิํสุ. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺตีสุ ตาสุ ภิกฺขุนีสุ ภิกฺขู อามนฺเตสิ— “เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส น โหติ พหุโน ชนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา— ‘อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท’ติ, อถ โข ปุณฺโณ จนฺโท เตฺวว โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตา ภิกฺขุนิโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จ. ตาสํ, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุนิสตานํ ยา ปจฺฉิมิกา ภิกฺขุนี สา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
นนฺทโกวาทสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ จตุตฺถํ.