10.2.3 ปฐมอานนฺทสุตฺต
สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ— “อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี”ติ?
“อตฺถิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี”ติ.
“กตโม ปน, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี”ติ? “อานาปานสฺสติสมาธิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺติ.
กถํ ภาวิโต, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ …เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา …เป… ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ— กาเย กายานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายญฺญตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ— อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติหานนฺท, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. (1)
ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, สุขปฺปฏิสํเวที …เป… จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที… ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ— เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาญฺญตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ— อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติหานนฺท, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. (2)
ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ …เป… สมาทหํ จิตฺตํ… ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ— จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, อานนฺท, มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติหานนฺท, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. (3)
ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ อนิจฺจานุปสฺสี …เป… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ— ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปญฺญาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. (4)
เอวํ ภาวิโต โข, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ.
กถํ ภาวิตา จานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ— อุปฏฺฐิตาสฺส ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺฐิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (1)
โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ— ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (2)
ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ— วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (3)
อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา— ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (4)
ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ— ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (5)
ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ— สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (6)
โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ— อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (7)
ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ— อุปฏฺฐิตาสฺส ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺฐิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. (ยถา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ.)
โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมิํ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ— อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
กถํ ภาวิตา, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตี”ติ.
ตติยํ.