21.1 กมฺมวคฺค
จตฺตาริ กมฺมานิ. อปโลกนกมฺมํ, ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติทุติยกมฺมํ, ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ— อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ. กติหากาเรหิ วิปชฺชนฺติ? อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ปญฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺติ— วตฺถุโต วา ญตฺติโต วา อนุสฺสาวนโต วา สีมโต วา ปริสโต วา.
กถํ วตฺถุโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? สมฺมุขากรณียํ กมฺมํ อสมฺมุขา กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ปฏิปุจฺฉากรณียํ กมฺมํ อปฺปฏิปุจฺฉา กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ปฏิญฺญาย กรณียํ กมฺมํ อปฺปฏิญฺญาย กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; สติวินยารหสฺส อมูฬฺหวินยํ เทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; อมูฬฺหวินยารหสฺส ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ตสฺสปาปิยสิกากมฺมารหสฺส ตชฺชนียกมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ตชฺชนียกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; นิยสฺสกมฺมารหสฺส ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ปพฺพาชนียกมฺมารหสฺส ปฏิสารณียกมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ปฏิสารณียกมฺมารหสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; อุกฺเขปนียกมฺมารหสฺส ปริวาสํ เทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; ปริวาสารหํ มูลาย ปฏิกสฺสติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส มานตฺตํ เทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; มานตฺตารหํ อพฺเภติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; อพฺภานารหํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ; อปวารณาย ปวาเรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. เอวํ วตฺถุโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ปญฺจหากาเรหิ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— วตฺถุํ น ปรามสติ, สํฆํ น ปรามสติ, ปุคฺคลํ น ปรามสติ, ญตฺติํ น ปรามสติ, ปจฺฉา วา ญตฺติํ ฐเปติ— อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ปญฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— วตฺถุํ น ปรามสติ, สํฆํ น ปรามสติ, ปุคฺคลํ น ปรามสติ, สาวนํ หาเปติ, อกาเล วา สาเวติ— อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— อติขุทฺทกํ สีมํ สมฺมนฺนติ, อติมหติํ สีมํ สมฺมนฺนติ, ขณฺฑนิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, ฉายานิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, อนิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, พหิสีเม ฐิโต สีมํ สมฺมนฺนติ, นทิยา สีมํ สมฺมนฺนติ, สมุทฺเท สีมํ สมฺมนฺนติ, ชาตสฺสเร สีมํ สมฺมนฺนติ, สีมาย สีมํ สมฺภินฺทติ, สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรติ— อิเมหิ เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ทฺวาทสหิ อากาเรหิ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ. ปญฺจวคฺคกรเณ กมฺเม …เป… ทสวคฺคกรเณ กมฺเม …เป… วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ— อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. ปญฺจวคฺคกรเณ กมฺเม ปญฺจ ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. ทสวคฺคกรเณ กมฺเม ทส ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม วีสติ ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห.
จตฺตาริ กมฺมานิ— อปโลกนกมฺมํ, ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติทุติยกมฺมํ, ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ. อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ กติหากาเรหิ วิปชฺชนฺติ? อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ปญฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺติ— วตฺถุโต วา ญตฺติโต วา อนุสฺสาวนโต วา สีมโต วา ปริสโต วา.
กถํ วตฺถุโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ปณฺฑกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. เถยฺยสํวาสกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. ติตฺถิยปกฺกนฺตกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. ติรจฺฉานคตํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. มาตุฆาตกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. ปิตุฆาตกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. อรหนฺตฆาตกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. ภิกฺขุนิทูสกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. สํฆเภทกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. โลหิตุปฺปาทกํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. อุภโตพฺยญฺชนํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ. เอวํ วตฺถุโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ปญฺจหากาเรหิ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ. วตฺถุํ น ปรามสติ, สํฆํ น ปรามสติ, ปุคฺคลํ น ปรามสติ, ญตฺติํ น ปรามสติ, ปจฺฉา วา ญตฺติํ ฐเปติ— อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ญตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ปญฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— วตฺถุํ น ปรามสติ, สํฆํ น ปรามสติ, ปุคฺคลํ น ปรามสติ, สาวนํ หาเปติ, อกาเล วา สาเวติ— อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ. อติขุทฺทกํ สีมํ สมฺมนฺนติ, อติมหติํ สีมํ สมฺมนฺนติ, ขณฺฑนิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, ฉายานิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, อนิมิตฺตํ สีมํ สมฺมนฺนติ, พหิสีเม ฐิโต สีมํ สมฺมนฺนติ, นทิยา สีมํ สมฺมนฺนติ, สมุทฺเท สีมํ สมฺมนฺนติ, ชาตสฺสเร สีมํ สมฺมนฺนติ, สีมาย สีมํ สมฺภินฺทติ, สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรติ— อิเมหิ เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
กถํ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ ? ทฺวาทสหิ อากาเรหิ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ— จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ. จตุวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ. ปญฺจวคฺคกรเณ กมฺเม …เป… ทสวคฺคกรเณ กมฺเม …เป… วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ. วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ. วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ— อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.
อปโลกนกมฺมํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? ญตฺติกมฺมํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? ญตฺติทุติยกมฺมํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อปโลกนกมฺมํ ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติกมฺมํ นว ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติทุติยกมฺมํ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ.
อปโลกนกมฺมํ กตมานิ ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉติ? โอสารณํ, นิสฺสารณํ, ภณฺฑุกมฺมํ, พฺรหฺมทณฺฑํ, กมฺมลกฺขณญฺเญว ปญฺจมํ— อปโลกนกมฺมํ อิมานิ ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติกมฺมํ กตมานิ นว ฐานานิ คจฺฉติ? โอสารณํ, นิสฺสารณํ, อุโปสถํ, ปวารณํ, สมฺมุติํ, ทานํ, ปฏิคฺคหํ, ปจฺจุกฺกฑฺฒนํ, กมฺมลกฺขณญฺเญว นวมํ— ญตฺติกมฺมํ อิมานิ นว ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติทุติยกมฺมํ กตมานิ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ? โอสารณํ, นิสฺสารณํ, สมฺมุติํ, ทานํ, อุทฺธรณํ, เทสนํ, กมฺมลกฺขณญฺเญว สตฺตมํ— ญตฺติทุติยกมฺมํ อิมานิ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ. ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ กตมานิ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ? โอสารณํ, นิสฺสารณํ, สมฺมุติํ, ทานํ, นิคฺคหํ, สมนุภาสนํ, กมฺมลกฺขณญฺเญว สตฺตมํ— ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ อิมานิ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ.
จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. ปญฺจวคฺคกรเณ กมฺเม ปญฺจ ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. ทสวคฺคกรเณ กมฺเม ทส ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห. วีสติวคฺคกรเณ กมฺเม วีสติ ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา. ยสฺส สํโฆ กมฺมํ กโรติ โส เนว กมฺมปตฺโต นาปิ ฉนฺทารโห, อปิ จ กมฺมารโห.
กมฺมวคฺโค นิฏฺฐิโต ปฐโม.