8.1 ชีวกวตฺถุ
เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผิตา จ พหุชนา จ อากิณฺณมนุสฺสา จ สุภิกฺขา จ; สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ สตฺต จ ปาสาทสตานิ สตฺต จ ปาสาทา; สตฺต จ กูฏาคารสหสฺสานิ สตฺต จ กูฏาคารสตานิ สตฺต จ กูฏาคารานิ; สตฺต จ อารามสหสฺสานิ สตฺต จ อารามสตานิ สตฺต จ อารามา; สตฺต จ โปกฺขรณีสหสฺสานิ สตฺต จ โปกฺขรณีสตานิ สตฺต จ โปกฺขรณิโย; อมฺพปาลี จ คณิกา อภิรูปา โหติ ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา, ปทกฺขิณา นจฺเจ จ คีเต จ วาทิเต จ, อภิสฏา อตฺถิกานํ อตฺถิกานํ มนุสฺสานํ ปญฺญาสาย จ รตฺติํ คจฺฉติ; ตาย จ เวสาลี ภิโยฺยโส มตฺตาย อุปโสภติ. อถ โข ราชคหโก เนคโม เวสาลิํ อคมาสิ เกนจิเทว กรณีเยน. อทฺทสา โข ราชคหโก เนคโม เวสาลิํ อิทฺธญฺเจว ผิตญฺจ พหุชนญฺจ อากิณฺณมนุสฺสญฺจ สุภิกฺขญฺจ; สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ สตฺต จ ปาสาทสตานิ สตฺต จ ปาสาเท; สตฺต จ กูฏาคารสหสฺสานิ สตฺต จ กูฏาคารสตานิ สตฺต จ กูฏาคารานิ; สตฺต จ อารามสหสฺสานิ สตฺต จ อารามสตานิ สตฺต จ อาราเม; สตฺต จ โปกฺขรณีสหสฺสานิ สตฺต จ โปกฺขรณีสตานิ สตฺต จ โปกฺขรณิโย; อมฺพปาลิญฺจ คณิกํ อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ, ปทกฺขิณํ นจฺเจ จ คีเต จ วาทิเต จ, อภิสฏํ อตฺถิกานํ อตฺถิกานํ มนุสฺสานํ ปญฺญาสาย จ รตฺติํ คจฺฉนฺติํ, ตาย จ เวสาลิํ ภิโยฺยโส มตฺตาย อุปโสภนฺติํ.
อถ โข ราชคหโก เนคโม เวสาลิยํ ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปุนเทว ราชคหํ ปจฺจาคญฺฉิ. เยน ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ เอตทโวจ— “เวสาลี, เทว, อิทฺธา เจว ผิตา จ พหุชนา จ อากิณฺณมนุสฺสา จ สุภิกฺขา จ; สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ …เป… ตาย จ เวสาลี ภิโยฺยโส มตฺตาย อุปโสภติ. สาธุ, เทว, มยมฺปิ คณิกํ วุฏฺฐาเปสฺสามา”ติ. “เตน หิ, ภเณ, ตาทิสิํ กุมาริํ ชานาถ ยํ ตุมฺเห คณิกํ วุฏฺฐาเปยฺยาถา”ติ.
เตน โข ปน สมเยน ราชคเห สาลวตี นาม กุมารี อภิรูปา โหติ ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา. อถ โข ราชคหโก เนคโม สาลวติํ กุมาริํ คณิกํ วุฏฺฐาเปสิ. อถ โข สาลวตี คณิกา นจิรเสฺสว ปทกฺขิณา อโหสิ นจฺเจ จ คีเต จ วาทิเต จ, อภิสฏา อตฺถิกานํ อตฺถิกานํ มนุสฺสานํ ปฏิสเตน จ รตฺติํ คจฺฉติ. อถ โข สาลวตี คณิกา นจิรเสฺสว คพฺภินี อโหสิ. อถ โข สาลวติยา คณิกาย เอตทโหสิ— “อิตฺถี โข คพฺภินี ปุริสานํ อมนาปา. สเจ มํ โกจิ ชานิสฺสติ— สาลวตี คณิกา คพฺภินีติ, สพฺโพ เม สกฺกาโร ภญฺชิสฺสติ. ยนฺนูนาหํ คิลานํ ปฏิเวเทยฺยนฺ”ติ. อถ โข สาลวตี คณิกา โทวาริกํ อาณาเปสิ— “มา, ภเณ โทวาริก, โกจิ ปุริโส ปาวิสิ. โย จ มํ ปุจฺฉติ, ‘คิลานา’ติ ปฏิเวเทหี”ติ. “เอวํ, อเยฺย”ติ โข โส โทวาริโก สาลวติยา คณิกาย ปจฺจโสฺสสิ. อถ โข สาลวตี คณิกา ตสฺส คพฺภสฺส ปริปากมนฺวาย ปุตฺตํ วิชายิ. อถ โข สาลวตี คณิกา ทาสิํ อาณาเปสิ— “หนฺท, เช, อิมํ ทารกํ กตฺตรสุปฺเป ปกฺขิปิตฺวา นีหริตฺวา สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑหี”ติ. “เอวํ, อเยฺย”ติ โข สา ทาสี สาลวติยา คณิกาย ปฏิสฺสุตฺวา ตํ ทารกํ กตฺตรสุปฺเป ปกฺขิปิตฺวา นีหริตฺวา สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑสิ.
เตน โข ปน สมเยน อภโย นาม ราชกุมาโร กาลเสฺสว ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อทฺทส ตํ ทารกํ กาเกหิ สมฺปริกิณฺณํ, ทิสฺวาน มนุเสฺส ปุจฺฉิ— “กิํ เอตํ, ภเณ, กาเกหิ สมฺปริกิณฺณนฺ”ติ? “ทารโก, เทวา”ติ. “ชีวติ, ภเณ”ติ? “ชีวติ, เทวา”ติ. “เตน หิ, ภเณ, ตํ ทารกํ อมฺหากํ อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ เทถ โปเสตุนฺ”ติ. “เอวํ, เทวา”ติ โข เต มนุสฺสา อภยสฺส ราชกุมารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ตํ ทารกํ อภยสฺส ราชกุมารสฺส อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ อทํสุ— “โปเสถา”ติ. ตสฺส ชีวตีติ “ชีวโก”ติ นามํ อกํสุ. กุมาเรน โปสาปิโตติ “โกมารภจฺโจ”ติ นามํ อกํสุ. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ นจิรเสฺสว วิญฺญุตํ ปาปุณิ. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ เยน อภโย ราชกุมาโร เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อภยํ ราชกุมารํ เอตทโวจ— “กา เม, เทว, มาตา, โก ปิตา”ติ? “อหมฺปิ โข เต, ภเณ ชีวก, มาตรํ น ชานามิ; อปิ จาหํ เต ปิตา; มยาสิ โปสาปิโต”ติ. อถ โข ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส เอตทโหสิ— “อิมานิ โข ราชกุลานิ น สุกรานิ อสิปฺเปน อุปชีวิตุํ. ยนฺนูนาหํ สิปฺปํ สิกฺเขยฺยนฺ”ติ.
เตน โข ปน สมเยน ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข เวชฺโช ปฏิวสติ. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ อภยํ ราชกุมารํ อนาปุจฺฉา เยน ตกฺกสิลา เตน ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน เยน ตกฺกสิลา, เยน เวชฺโช เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ เวชฺชํ เอตทโวจ— “อิจฺฉามหํ, อาจริย, สิปฺปํ สิกฺขิตุนฺ”ติ. “เตน หิ, ภเณ ชีวก, สิกฺขสฺสู”ติ. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุญฺจ คณฺหาติ ลหุญฺจ คณฺหาติ สุฏฺฐุ จ อุปธาเรติ, คหิตญฺจสฺส น สมฺมุสฺสติ. อถ โข ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส สตฺตนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน เอตทโหสิ— “อหํ โข พหุญฺจ คณฺหามิ ลหุญฺจ คณฺหามิ สุฏฺฐุ จ อุปธาเรมิ, คหิตญฺจ เม น สมฺมุสฺสติ, สตฺต จ เม วสฺสานิ อธียนฺตสฺส, นยิมสฺส สิปฺปสฺส อนฺโต ปญฺญายติ. กทา อิมสฺส สิปฺปสฺส อนฺโต ปญฺญายิสฺสตี”ติ.
อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ เยน โส เวชฺโช เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ เวชฺชํ เอตทโวจ— “อหํ โข, อาจริย, พหุญฺจ คณฺหามิ ลหุญฺจ คณฺหามิ สุฏฺฐุ จ อุปธาเรมิ, คหิตญฺจ เม น สมฺมุสฺสติ, สตฺต จ เม วสฺสานิ อธียนฺตสฺส, นยิมสฺส สิปฺปสฺส อนฺโต ปญฺญายติ. กทา อิมสฺส สิปฺปสฺส อนฺโต ปญฺญายิสฺสตี”ติ? “เตน หิ, ภเณ ชีวก, ขณิตฺติํ อาทาย ตกฺกสิลาย สมนฺตา โยชนํ อาหิณฺฑิตฺวา ยํ กิญฺจิ อเภสชฺชํ ปเสฺสยฺยาสิ ตํ อาหรา”ติ. “เอวํ, อาจริยา”ติ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ ตสฺส เวชฺชสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ขณิตฺติํ อาทาย ตกฺกสิลาย สมนฺตา โยชนํ อาหิณฺฑนฺโต น กิญฺจิ อเภสชฺชํ อทฺทส. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ เยน โส เวชฺโช เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ เวชฺชํ เอตทโวจ— “อาหิณฺฑนฺโตมฺหิ, อาจริย, ตกฺกสิลาย สมนฺตา โยชนํ, น กิญฺจิ อเภสชฺชํ อทฺทสนฺ”ติ. “สุสิกฺขิโตสิ, ภเณ ชีวก. อลํ เต เอตฺตกํ ชีวิกายา”ติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส ปริตฺตํ ปาเถยฺยํ ปาทาสิ. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ ตํ ปริตฺตํ ปาเถยฺยํ อาทาย เยน ราชคหํ เตน ปกฺกามิ. อถ โข ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส ตํ ปริตฺตํ ปาเถยฺยํ อนฺตรามคฺเค สาเกเต ปริกฺขยํ อคมาสิ. อถ โข ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส เอตทโหสิ— “อิเม โข มคฺคา กนฺตารา อปฺโปทกา อปฺปภกฺขา, น สุกรา อปาเถเยฺยน คนฺตุํ. ยนฺนูนาหํ ปาเถยฺยํ ปริเยเสยฺยนฺ”ติ.